Bændablaðið - 28.05.2015, Blaðsíða 48

48 Bændablaðið | Fimmtudagur 28. maí 2015
Á sunnanverðu Indlandshafi,
hérumbil við 49° suðlægrar
breiddar og um 70° austlægrar
lengdar, liggur eyjaklasi sem
um margt minnir á Ísland. Þar
eru eldfjöll, jöklar, hverir og
háhitasvæði. Landið er jökulnúið
og sæskorið. Þverhnípt björg og
gígtappar upp úr sjó en inn á
milli ávalir ásar og lygnir firðir
og víkur með malarkömbum.
Landið liggur eiginlega í hvirfil
austur frá heitum iðustrók úr iðrum
jarðar og heldur eyjunum uppi. Ef
við berum staðsetninguna saman við
staðsetningu eylanda í Atlantshafi
má segja að Nýfundnaland sé
um það bil á sambærilegum stað
hvað pólfjarlægðina varðar. Stíf
vestanátt ræður veðri og sjaldan
er logn. Hitafarið er álíka og í
Færeyjum. Snjór sest í fjöll yfir
vetrarmánuðina. Og hæsta fjall
eyjanna, Cook-jökull, er hulið
jökli.
Íslandsvinurinn
Eyjarnar eru kenndar við
bretónskan fransmann, lávarð,
landkönnuð og aðmírál, Yves
Josep de Kerguelen Trémarec,
sem reyndar hefur líka komið
við Íslandssöguna. Sett var upp
mikil sýning honum til heiðurs
í Þjóðmenningarhúsinu sumarið
2014. Þar var fjallað um ferðir hans
um Norðurhöf og tengsl hans við
Ísland á árunum 1767 og 1768.
En hér verður ekki minnst á þá
tengingu meir. Heldur haldið beint
til Suðurhafa. Þangað var hann
sendur tvisvar sinnum í umboði
Lúðvíks fimmtánda til að finna hið
rómaða „Suðurland“ (sem nú er
fundið og kallað Ástralía), og menn
höfðu haft spurnir af síðan á dögum
Forn-Grikkjans Aristótelesar. En
engum Evrópumanni hafði á
þessum tíma samt heppnast að
finna.
Kerguelen fór tvisvar sinnum
og leitaði og leitaði. Í fyrri
ferðinni, árið 1773, kom hann
auga á eyjarnar og hélt að þar væri
„Suðurlandið“ komið í leitirnar. En
ekki fór hann í land. Gat þess þó að
þar hafi hann séð fólk og búpening
á ströndinni. Og honum þótti
landið allt hið búsældarlegasta,
svona í fjarska að sjá. Eitthvað
mun það hafa verið málum blandið
og líklega um að kenna lélegum
sjónaukum þess tíma. Því það sem
hann sá munu hafa verið státnar
mörgæsir og makindalegir sæfílar.
Svo halda að minnsta kosti síðari
rannsakendur. En ári síðar kom
hann aftur að eyjunum og sté á
land hinn 6. janúar 1774 í vík, sem
nú er kölluð Jólahöfn í Fuglaflóa,
á norðvesturhorni aðaleyjarinnar.
Brá honum þá í brún, því ekki bar
mikið á búskap og landgæðum.
Hvað þá mannfjölda. Engu að síður
taldi hann sig hafa fundið það sem
hann leitaði að og gert skyldu sína
fyrir konung sinn. Með það hélt
hann heim. En mun hafa verið
nokkuð lengi á leiðinni.
Lólíta og hið ljúfa líf
Því þegar heim kom var
Lúðvík kóngur fimmtándi
dauður og stjórntaumarnir í
franska sjóhernum höfðu verið
endurnýjaðir. Það var nefnilega
ekki milt á því tekið að Kerguelen
hafði smyglað með sér hinni
fjórtán ára gömlu Marie-Louise
Seguin sem hann dulbjó sem þjón
sinn. Og stúlkan hafði líka skapað
honum drjúga ástæðu til að vera
ekkert að flýta sér á heimleiðinni.
Því valdi hann að eyða nokkrum
góðum mánuðum í fjörugum
félagsskap á eynni Madagaskar hjá
vini sínum, ungverska greifanum
og ævintýramanninum Maurice
Benyovszky. Benyovszky þessi
hafði tekið að sér að koma þar á fót
franskri nýlendu. En heldur urðu sú
áform endaslepp og aðferðafræðin
alls ekki viðurkennd af hinum nýju
valdhöfum. Benyovszky þessi var
ekki við eina fjöl felldur. Nafni
hans bregður fyrir í ýmsum
formum og saga hans hefur
verið sögð í mörgum bókum,
skáldsögum og óperum. En ekki
orð um hann meir hér.
Laun heimsins
Í ofanálag hafði James Cook
komið við á Kerguelen-eyjunum
eftir að leiðangur Kerguelens
hafði verið þar. Cook mun hafa
fest nafn Kerguelens við eyjarnar
en gaf þeim jafnframt enska
heitið „Desolation Islands“,
þ.e. „Einstæðingseyjar“ eða
„Öræfaeyjar“ eftir því hvaða
skilningur er lagður í hugtakið,
því honum þótti þær fremur
ókræsilegur staður. Cook gerði
góða lýsingu á eyjunum. Og
sú lýsing hafði náð til Parísar á
undan skýrslu Kerguelens sjálfs.
Viðtökurnar sem Kerguelen hlaut
við heimkonuna voru því ekkert
blíðar. Hann var sakaður um að
ljúga til um landgæðin og við það
bættist „lólítuævintýri“ hans með
telpunni Marie-Louise. Hið síðara
tók víst alveg steininn úr. Fyrir
vikið missti hann stöðu sína og
starf. Hann var dæmdur í sex ára
stofufangelsi sem hann afplánaði.
Marie-Louise mun hafa farið
frá borði jafn hljóðlega og hún
kom. Í réttarhöldunum sagðist
Kerguelen hafa greitt henni 300
lífra lífeyri og boðið henni að lifa
í klaustri til æviloka. Hvort úr því
varð, eru fáar fréttir. En Kerguelen
náði sér á strik eftir þetta. Komst
aftur til metorða og var meðal
annars í samskiptum við hinn
bandaríska Benjamín Franklín.
Hann lést í París 1797, sextíu og
þriggja ára gamall.
Lífríkið
Lífríki Kerguelen-eyja er ekki
mjög fjölskrúðugt. Engin
landspendýr eru þar upprunaleg.
En á upphafsárum norskra
hvalveiðimanna á eyjunum
fluttu þeir með sér hreindýr til
eyjanna. Sá stofn kom af sama
svæði og íslensku hreindýrin.
Hann er nú talinn vera um 4000
dýr. Hreindýrin synda á milli eyja
og virðast hafa nóg að bíta og
brenna á þeim ríkulega fléttu- og
mosagróðri sem er í fjallendinu.
Kanínur voru fluttar í tvígang inn
frá Suður-Afríku á síðustu árum
nítjándu aldar til að sjá sjómönnum
fyrir fersku kjöti.
Stofn af hinu franska og nú
næstum horfna Bizet-sauðfé var
fluttur inn frá Frakklandi. Féð
gengur um villt á einni af stærri
eyjunum en tímgast fremur illa.
Stofninn hefur ekki aðlagast
árstíðum á Suðurhveli, svo að
ærnar bera áfram í mars og apríl.
Það er að hausti til á Kerguelen.
Lömbin eiga því erfitt með að
komast á legg. Fjallafé, mútonfé,
frá Korsíku var flutt til Haute-eyjar
1959. En því var öllu eytt árið 2012
af umhverfisástæðum. Kanínurnar
og sauðféð hafa gjörbreytt
gróðurfari á þeim svæðum sem
dýrin ná til. Rottur og villikettir
gera talsverðan usla í fuglalífi þeirra
eyja þar sem áður voru verstöðvar
hvalfangara og fiskveiðimanna.
Krían kemur við
Fuglalíf er talsvert. Stórir flotar
pipunefja, alabatrosa og mörgæsa
verpa á eyjunum. En samt hefur
fækkað í fuglabyggðunum þar
sem kanínur, sauðfé og hreindýr
hafa breytt gróðurlaginu. Líflegar
kerguelenkríur eiga þar varpstað og
fleiri kríutegundir hafa þar viðdöl
á leið sinni milli pólanna. Meðal
annars okkar íslenska kría.
Sjávarspendýr eru nokkur við
eyjarnar, selir og sæljón eiga þar
látur. Útifyrir er mikil hvalagengd
og auðug fiskimið. Ekki er lengur
sjávarútgerð af neinu tagi frá
Kerguelen. Mannvist þar byggir
fyrst og fremst á vísindaiðkun. Þar
er föst byggð 80-120 vísindamanna
sem rannsaka jarðfræði, veðurfræði
og vistfræði eyjanna. Eins var þar
starfrækt geimvísindastöð með
viðeigandi eldflaugaskotpöllum
þar til fyrir nokkrum árum.
Vísindaþorpið er kallað Port aux
Français og er við Morbihanflóa
á austurströnd aðaleyjarinnar.
Engir flugvellir eru á eyjunum. En
þar hafa skip viðkomu nokkrum
sinnum á ári með fólk, póst og
vistir.
Fjaðrandi þekjuplöntur
Gróðurríki Kergueleneyja er
ekki fjölbreytilegt. Land ofan við
fimmtíu metra frá sjávarborði er
mjög gróðursnauð túndra með
fléttugróðri og mosum. En á lægri
svæðum eru nokkrar grastegundir
og tvíkímblöðungar. Trjágróður er
engin. Sá grasgróður sem þarna
vex myndar sjaldan samfelldar
spildur. Heldur toppa og flekki
hér og hvar þar sem yfirborðið
er nægilegar rakt. Sá gróður sem
einna mest ber á á láglendinu eru
plöntur sem við könnumst nokkuð
vel við úr görðunum okkar og eru
af ættkvíslinni Acaena. Þær hafa
verið kallaðar þyrnihnetulauf,
rósalauf og fleiri slíkum nöfnum og
ræktaðar sem sígrænar beðaþekjur
og steinhæðajurtir hér. Ættkvíslin
er mjög algeng í Suðurhöfum
og hefur lag á að dreifa sér með
fuglum eyja og landa á milli. Á
fræjunum eru örfínar klær sem geta
fest sig í fiður fuglanna. Þar sem
plönturnar fá að vaxa ótruflaðar
af grasbítum mynda þær þétt og
þykk stóð sem geta myndað þétta,
fjaðrandi þekju allt að í tveggja
metra hæð. Í þessum gróðri þrífast
vel þeir sjófuglar sem vilja hafa
hreiður sín í holum. Eftir að
grasbítar fluttust til eyjanna hefur
þetta þyrnihnetulaufastóð mjög
látið á sjá.
Krásjurt með framtíð
Það á líka við um stolt eyjanna,
kergúelen-kálið. Vísindaheiti
þess er Pringlea antiscorbutica.
Ættkvíslarheitið er því gefið
til heiðurs Jóni Pringle sem
var forseti Konunglega Breska
Vísindafélagsins um það leyti
sem James Cook kom til eyjanna
og gerði sína vísindalegu úttekt
á þeim. Viðurnefnið bendir til
að plantan sé góð gegn skyrbjúg.
Kerguelenkálið er stórvaxin
planta af krossblómaætt. Ungar
plöntur minna dálítið á hvítkál.
En plönturnar eru fjölærar,
sígrænar og ná að vaxa upp úr
þyrnihnetulaufaþekjunum. Blöðin
eru matarmikil, með mildu
piparrótarbragði. Þau eru dálítið
hærð og ólystug ómatreidd.
Vöxturinn er hægur og viðkoman
lítil við þau miskunarlausu
skilyrði sem tegundinni hafa verið
úthlutuð í náttúrunni. Blómin eru
í þéttu og sveru axi. Frjóvgunin
er tvenns konar. Fyrst og fremst
með flugutegund sem sérhæfð er
til að fást við verkefnið. En ef
flugurnar bregðast, grípur plantan
til sjálfsfrjóvgunar.
Eftir að beitardýrin komu til
sögunnar á kerguelenkálið mjög í
vök að verjast. Þar sem kanínurnar
eru, hefur það næstum horfið og á
sauðfjársvæðinu er það algjörlega
á bak og burt. Á síðari árum hafa
Ástralir lagt sig fram um að rækta
kerguelenkál til manneldis. Velja
úr og bæta. Það er auðvelt í ræktun
í kældum gróðurhúsum, gjarna í
vatnsrækt eins og Lambhagasalatið.
En einnig þar sem land er hálent
og svalt. Þessi tilraunastarfsemi
hefur spurst út, svo að nú þegar
er að myndast nokkur eftirspurn
á ástralska heimamarkaðinum.
Kerguelenkálið þykir nefnilega
passa einkar vel við sjávarétti úr
„nýja ástralska eldhúsinu“. Og
hjá þeim sem til þekkja, þykir það
taka fram hinu japanska „wasabi“
í því samhengi. Kannski er hér
komin tegund sem hentar í íslenska
krásjurtarækt og á framtíð fyrir
sér í vaxandi veitingahúsarekstri
íslenskra ferðaþjónustubýla.
Fróðleiksbásinn
Hafsteinn Hafliðason garðyrkjufræðingur
Kerguelen – kál, kindur og kanínur
Kerguelenkál.
Kerguelenkál – ungplanta.
Kerguelenkál – gamalt.
Kerguelen-eyjar.