Bændablaðið - 28.05.2015, Blaðsíða 53

53Bændablaðið | Fimmtudagur 28. maí 2015
Hluti allrar uppskeru af túnum
(þurrefni) tapast við slátt
og forþurrkun, hirðingu og
söxun, í gerjunarferlinu, þegar
votheysgeymslur eru opnaðar og
áður en fóðrað er. Þurrefnistapið
er oft mun meira en við gerum
okkur grein fyrir, jafnvel getur
þurrefnistap frá því grasið er
slegið af rót og þar til gripirnir
hafa verið fóðraðir verið um 25%.
Val á hirðingaraðferð, gerð
votheysgeymslu og aðferðir við
gjafir hafa áhrif á þurrefnistapið.
Einnig hafa vinnuaðferðir okkar og
veðurfar áhrif á þetta óhjákvæmilega
þurrefnistap. Það er hins vegar okkar
skylda að reyna að takmarka þetta
þurrefnistap eftir fremsta megni.
Þurrefnistap við slátt, forþurrkun
og hirðingu votheys
Öndun plöntufrumna eftir slátt er
hluti af þurrefnistapinu sem verður
úti á túni. Molnun og tap plöntuhluta
við knosun, snúning, múgun og
söxun er hægt að takmarka með
breyttum vinnuaðferðum. Veðrið er
hins vegar erfiðast viðureignar.
Öndun plöntufrumna
Öndun plöntufrumna heldur áfram
eftir slátt, allt þar til frumurnar
deyja. Frumurnar nýta auðleyst
kolvetni (sykur) til sinna þarfa og
hraði brennslunnar er meiri eftir
því sem hitastig er hærra. Eftir
því sem plönturnar þorna minnkar
öndunarhraðinn. Þegar loftraki
er mikill og hitastig hátt getur
þurrefnistapið verið allt að 5% á
dag af upphaflegu þurrefni við slátt.
Hins vegar lækkar þetta hlutfall niður
fyrir 2% tap við hraða forþurrkun í
góðum þurrki.
Útskolun
Þegar gras liggur í sláttumúga
eða því hefur verið breitt þegar
kemur skúr getur orðið útskolun á
auðleystum næringarefnum auk þess
sem litlir plöntuhlutar geta tapast
niður í svörðinn. Þetta minnkar
þurrefnisuppskeru á flatareiningu
auk þess sem gæðin minnka. Hins
vegar getur verið erfitt að segja hvar
tap vegna útskolunar hættir og tap
vegna öndunar byrjar vegna þess að
úrkoma bleytir í grasinu aftur svo
plöntufrumurnar geta lifað lengur
(hafi þær ekki verið aldauðar þegar
skúrirnar komu).
Grasi sem hefur náð 30-40%
þurrefnisinnihaldi með forþurrkun
er hættara við útskolun en nýslegnu
grasi, en einnig eykur mikil
knosun útskolunaráhrifin. Margar
rannsóknir hafa verið gerðar á
útskolun á rannsóknarstofum með
„gerviúrkomu“ en einnig hafa verið
gerðar tilraunir úti á túni. Hins vegar
sýna þessar rannsóknir sjaldan fram
á meira en 2-3% þurrefnistap,
jafnvel þó svo að úrkomumagnið sé
umtalsvert (>20 mm). Þurrefnistapið
er aftur á móti mest þegar úrkoman
dregst yfir langan tíma (sbr. við sama
úrkomumagn yfir styttra tímabil).
Tap vegna véla
Tap vegna molnunar er meira við
„tveggja þrepa hirðingu“ heldur en
við beinan slátt með sláttutætara.
Við hirðingu með sláttutætara er
aðaltapið vegna klaufagangs við
að stjórna grasbununni í vagninn.
Æfingin skapar meistarann. Eins
geta bitlausir hamrar/hnífar einnig
aukið þurrefnistap vegna þess að
svörðurinn verður óþarflega langur
og toppóttur.
Tap við „tveggja þrepa hirðingu“
Helstu fallgryfjurnar þegar slegið
er á hefðbundinn hátt með sláttuvél
og hirt seinna með öðru tæki eru
að slegið er í rangri hæð, og þar á
eftir að hirða grasið upp án mikillar
dreifar. Sláttuvélar ráða misvel við
gras sem hefur lagst og eins ráða þær
misvel við mishæðótt og óslétt tún.
Eins getur verið mikið tap við misháa
stubblengd. Bitlausir hnífar og of
lítill snúningshraði hnífa (eða of
hratt ekið miðað við snúningshraða
aflúttaks) skilur gjarnan eftir
verðmæta uppskeru.
Passleg stubblengd á sléttu túni
er ca. 8 cm sem er lengra en fólk
flest venur sig við. Hins vegar er
lítil næring neðar í grösunum, auk
þess sem þessi stubblengd minnkar
líkurnar á moldaríblöndun við
snúning, rakstur og hirðingu. Eins
leikur loftið betur um svörðinn og þar
með slegna grasið, svo það þornar
fyrr en ella. Auk þess nær túnið
sér fyrr á strik með endurvöxt, svo
nægilega há stubblengd eykur einnig
uppskeru í næsta slætti. Forþurrkun í
marga sólarhringa dregur úr uppskeru
næsta sláttar.
Tap við slátt
Greiðusláttuvélar valda yfirleitt
minna þurrefnistapi en diska-
sláttuvélar (á hvaða öld lifa þessir
tilraunamenn eiginlega?) en
munurinn liggur ekki bara í því að
minna tapast niður í svörðinn heldur
líka í því hversu harkalega meðferð
grasið fær við slátt. Sláttuvélar með
knosara geta einnig aukið hættuna á
þurrefnistapi, en munurinn á vélum
með og án knosara eru um 1-2% af
þurrefni við samskonar aðstæður.
Knosun eykur hraða forþurrkunar
liggi grasið í sláttumúga, en hefur
lítil sem engin áhrif sé grasinu
breitt með sláttuvélinni, ekki fyrr
en þurrefnishlutfallið er komið upp
fyrir 30-35%. Í lélegum þurrki er
ávinningur af knosara því fyrst og
fremst sá að sópvindan nær betra taki
á grasinu við hirðingu.
Tap vegna molnunar
Stærstur hluti þurrefnis sem tapast
við slátt og forþurrkun tapast vegna
molnunar en sú molnun verður
að mestu leyti þegar þurrefni er
komið upp fyrir 50%. Það þarf því
sérstaklega að beita heyvinnutækjum
varlega þegar þurrefni nálgast 70%.
Blaðríkt gras brotnar frekar en
stöngulríkt. Belgjurtir þola enn verr
mikla meðferð við forþurrkun. Dreif,
svo sem í hjólförum og lægðum,
þýðir mikið tap. Vönduð vinnubrögð
við jarðvinnslu og eins snúning og
rakstur draga hins vegar úr slíku tapi.
Við slátt, snúning og rakstur er
hætta á að grasið mengist af jarðvegi
ef heyvinnutæki eru rangt stillt eða
ógætilega er ekið. Sé þykkt graslag
á túni er hætta á því að túnið undir
þorni seint og illa auk þess sem
grasið sjálft þornar hægt. Þetta eykur
einnig líkurnar á að örverur og mygla
nái að tímgast og fjölga sér sem leiðir
af sér óheilbrigðara fóður.
Rúllubindivél tapar þurrefni á
milli rúlla, og eins þegar rúlla er flutt
milli rúlluhólfs og pökkunarborðs.
Þetta er allajafna næringarríkasta
efnið sem dettur niður á milli
(blaðverk og auðmeltir hlutar
plöntunnar). Í heilsæðistilraunum
hefur mælst yfir 5% þurrefnistap úr
lauskjarna rúlluvélum með hnífum,
en helmingi minna tap í fastkjarna
rúlluvélum og vélum sem ekki eru
búnar söxunarbúnaði. Þegar gras
er bundið í rúlluvél mælist tap
vegna molnunar alla jafna 2%. Í
forþurrkuðu heyi (meira en 35%
þurrefni) getur heildar tap þurrefnis
sem vélar valda verið um 15% af
heildaruppskeru. Sé hey bundið með
sambyggðri rúllu- og pökkunarvél
er rétt að bakka 2-3 metra eftir að
rúlla hefur verið flutt úr rúlluhólfi
yfir á pökkunarborð til að hirða upp
dreifina sem fellur niður á milli við
flutninginn.
Tap á geymsluskeiði
Öndun grass og örverustarfsemi
við þjöppun (hitamyndun)
Þegar votheyi er keyrt í stæður og
því þjappað eru plöntufrumurnar enn
á lífi. Öndun þeirra brennir sykri og
súrefni, til verður koltvísýringur
(CO2), vatn og hiti. Framleiddur
koltvísýringur er beint þurrefnistap,
en koltvísýringurinn gufar upp
án þess að við tökum mikið eftir
því. Hins vegar tökum við eftir
hitamynduninni sem verður við
ferlið. Ef hitamyndunin nær að
verða umtalsverð geta örverur eins
og myglusveppir fjölga sér mikið.
Hitamyndun verður meiri eftir
því sem þurrefnisinnihald votheys
er meira, með auknum grófleika
fóðursins og eftir því sem lofthiti
eykst. Hins vegar er hægt að minnka
hitamyndun með söxun svo grasið
þjappist betur í stæðu, með því að
nota íblöndunarefni með sýru (miða
við uppgefinn skammt af efninu),
með því að þjappa vel í stæðunni
og með því að loka henni fljótt og
vel til að útiloka utanaðkomandi
súrefni. Hitamyndun verður síst
þegar notaðar eru sambyggðar
rúllu- og pökkunarvélar. Almennt
er hitamyndun lítið vandamál við
hirðingu rúlla, nema þegar líður
langur tími frá bindingu að pökkun.
Rúllupökkun skal lokið innan tveggja
tíma frá því hey var bundið í rúlluna.
Yfirborðsstærð votheysgeymslna
og áfyllingarhraði verða að haldast
í hendur. Mjög breið flatgryfja eða
votheysstæða er einhver erfiðasta
geymsluaðferðin þegar kemur að
því að lágmarka þurrefnistap við
íkeyrslu. Það verður að fara saman
sæmilegur íkeyrsluhraði og einnig
nægileg þjöppun og jöfnun til að
lágmarka þurrefnistap. Þunn lög af
grasi og þungar vélar til að þjappa
nægilega skipta miklu máli hér, mun
frekar en hraði íkeyrslu. Rúmþyngd
votheys í stæðum er mest í miðri
stæðu (þversnið) en einnig í neðstu
lögum. Út með köntum og efst
reynist oft erfiðara að þjappa og
fergja nægilega vel, svo þurrefnistap
(skemmdir) koma helst fyrir þar.
Oft er betra að hafa langa og mjóa
votheysstæðu heldur en stutta og
breiða. Hraði gjafa yfir veturinn
skiptir einnig máli.
Gerjun við loftfirrtar aðstæður
Þurrefnis- og orkutap í verkunar-
ferlinum veltur á því hvaða örverur
sjá um gerjunina og eins af hraða
hennar. Hita- og sykurtap á meðan
á fyllingu votheysstæðu stendur
veldur takmörkuðum votheysgæðum.
Smjörsýrugerjun getur fræðilega
valdið 51% þurrefnistapi og orkutapi
upp á 18%, en þrátt fyrir mjög slæma
verkun í gróffóðri getur hluti af
fóðrinu verið í lagi eða amk. minna
skemmt, svo meðal þurrefnistap
liggur í kringum 20%. Þurrefnistap
í verkunarferlinum getur verið allt
að 1% af upphaflegu þurrefni við
slátt. Minnsta þurrefnistap næst með
hreingerjun mjólkursýrubaktería, en
einnig þegar lítil gerjun verður í
gróffóðri eftir nægilega forþurrkun.
Einnig er hægt að lágmarka gerjun
í votheyi með því að nota sýru-
íblöndunarefni sem lækkar sýrustig
votheysins hratt og örugglega svo tap
á næringarefnum helst í lágmarki.
Votheysgeymslur og rúllur þurfa
að vera fullkomlega loftþéttar til að
tryggja bestu gerjunargæði. Lélegt
plast, göt á plasti, röng strekking
plasts á rúllum/stórböggum og
of lítið plast eykur innstreymi
súrefnis inn í rúllur og stæður svo
gerjun af völdum loftháðra örvera
heldur áfram. Gerjunin getur orðið
svo umtalsverð að eina í stöðunni
verður að henda fóðrinu, s.s. 100%
þurrefnitap. Það er hins vegar erfitt
að ná fram fullkomnum frágangi ofan
á stæðum, en með dugnaði og elju
er hægt að lágmarka þurrefnistapið.
Munur milli viktaðs magns sem
fer í stæðuna og þess sem er tekið úr
henni (fóðrað) sýnir okkur heildar
þurrefnistapið í geymslu. Hins vegar
getur það reynst þrautin þyngri að
skilja á milli þátta hve miklu tapi
hver og einn veldur. Með vönduðum
vinnubrögðum er hægt að koma
þurrefnistapinu í geymslu allt niður
í 2-3%, en allajafna liggur þetta
hlutfall í kringum 7-10%. Í Eurowilt-
tilraununum sem fóru fram í Evrópu á
9. áratugnum var þurrefnistap vegna
öndunar og gerjunar metið um 7-9%
í grasi sem forþurrkað var upp að
35% þurrefni. Gras sem slegið er með
sláttutætara (með u.þ.b. 19% þurrefni)
hafði um 16% þurrefnistap (meðtalið
þurrefnistap með votheyssafa). Í
nýlegum, sænskum tilraunum var
þurrefnistap vegna öndunar og
gerjunar í vel forþurrkuðum rúllum,
sem voru með heilan plasthjúp, um
1-3%.
Votheyssafi
Þurrefnistap með votheyssafa markast
einna helst af þurrefnisinnihaldi
í grasinu sem verka á. Við verkun
á mjög blautu votheyi (u.þ.b. 15%
þurrefni) í votheysturni getur
þurrefnistap með votheyssafa
verið allt að 15%. Algengt er að
þurrefnistap í votheyi sem slegið er
með sláttutætara sé um 5-10% og
er hverfandi ef þurrefnisinnihaldið
er komið um og yfir 30% í hirtu
grasi. Minni votheyssafi verður
í stæðum og flatgryfjum vegna
minni hæðar (og þar með minna
fargs). Afrennsli votheyssafa mælist
varla úr flatgryfjum og stæðum nái
þurrefnishlutfallið 28% og við 25%
hættir afrennsli úr rúllum.
(Þýtt og staðfært úr Buskap 3/2015)
Jóna Þórunn Ragnarsdóttir
Ráðunautur í fóðrun
Ráðgjafarmiðstöð
landbúnaðarins
jona@rml.is
Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins
Þurrefnistap við fóðurverkun – fyrri hluti
Jóna Þórunn Ragnarsdóttir
Ráðunautur í fóðrun
jona@rml.is
Múgað í kappi við fjallaskúrir.