Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.12.2010, Blaðsíða 49

Tímarit hjúkrunarfræ›inga – 5. tbl. 86. árg. 2010 45
Starfsendurhæfing er fjölfaglegt ferli þar
sem tekið er tillit til þess sjúkdóms
sem veldur upphaflega skertri starfsgetu.
Ekki er síður tekið tillit til hindrana hjá
einstaklingi á vinnustað, í heilbrigðiskerfinu
og í samfélaginu en þær fylgja í kjölfarið
á langvinnri veikindafjarvist og hafa áhrif
á hvort hann fer aftur í vinnu eða ekki. Í
þessari grein verður fjallað um mikilvægi
atvinnutengingar í starfsendurhæfingu og
um hvaða þættir hafa forspárgildi um
árangur við endurkomu einstaklinga til
vinnu eftir veikindi eða slys.
Áhrif velferðarkerfisins á þátttöku
á vinnumarkaði
Velferðarkerfið hér á landi á meðal annars
að tryggja mannréttindi og hagsmuni
fólks með skerta starfsgetu. Það er flókið
samsafn ólíkra bótagreiðslna, styrkja,
afslátta og skatta. Í tímans rás hafa
orðið til skaðlegar mótsagnir og hindranir
í kerfinu sem vinna gegn markmiðum
um virka þátttöku á vinnumarkaði og
endurkomu til vinnu eftir veikindi og
slys. Dæmi um þetta er félagslegt
framfærslukerfi sem getur í raun hvatt
fólk til brotthvarfs af vinnumarkaði vegna
þess að því er, til skemmri tíma litið,
betur borgið fjárhagslega með því að
vera á bótum en í vinnu. Þetta getur
verið vegna lágra launa, jaðaráhrifa
bóta, áhrifa barnalífeyris, afsláttar af
þjónustugjöldum, menntunarskorts eða
annarra hamlandi þátta við að fá (vel)
launað starf (Harder og Scott, 2005).
Að auki getur fyrirkomulag bótaréttar
beinlínis hindrað bata og endurkomu til
vinnu (Main og Williams, 2002).
Í samanburðarrannsókn milli sex
landa, þar sem skoðuð var þriggja
ára endurkoma til vinnu hjá fólki með
langvinna bakverki, kom í ljós að réttindi
fólks á vinnumarkaði og fyrirkomulag
bótaréttar höfðu, ásamt vali á úrræðum,
afgerandi áhrif á endurkomu til vinnu
(Anema o.fl., 2009).
Í sumum tilfellum ræðst veikindavottorð
og mat á starfsgetu meira af veikinda­ eða
bótarétti einstaklingsins en af því hvort
og hvað hann getur unnið. Í langvinnum
veikindum er endurkoma til vinnu oft
miðuð við að einstaklingurinn sé búinn
með veikindarétt hjá atvinnurekanda
eða bótarétt en ekki við það að hann
sé tilbúinn í einhverja vinnu. Lengri
starfsendurhæfingarúrræði hér á landi
virðast líka oft hafa verið skipulögð
með hliðsjón af hámarksrétti til greiðslu
endurhæfingarlífeyris.
Í Svíþjóð greiða atvinnurekendur starfs­
mönnum sínum laun í veikindum
í tvær vikur áður en nokkurs konar
opinber áfallatryggingasjóður tekur við
greiðslunum. Þessar tvær vikur eru
taldar vera hvati fyrir atvinnurekandann
til að hann geri hvað hann getur til
að aðstoða einstaklinginn við að koma
eins fljótt aftur til vinnu og verða má
(Selander, 2006). Í Hollandi eru bæði
atvinnurekandi og starfsmaður skyldaðir
með lögum til að vinna að markvissri
endurkomu til vinnu (Reijenga, 2003).
Hvatinn til þátttöku í slíkri áætlun er í
báðum tilfellum fjárhagslegs eðlis og
þar má ekki segja starfsmanni upp fyrr
en í fyrsta lagi tveimur árum eftir upphaf
veikindafjarveru.
Hér á landi getur starfsmaður hins
vegar verið í veikindafjarvist á launum
hjá atvinnurekanda í marga mánuði og
víða virðist sem lítið sé gert til að hafa
samband við starfsmanninn og kanna
hvernig honum líður, hvað þá að kannað
sé með hvaða hætti megi auðvelda honum
endurkomu til vinnu. Atvinnurekandinn
telur jafnvel að hann megi ekki hafa
frumkvæði að samskiptum við starfsmann
í veikindafjarvist. Þess eru jafnvel dæmi
að starfsmaður hreinlega gleymist, fái
launin sín í marga mánuði en honum
finnist afskiptaleysi atvinnurekandans að
öðru leyti sem höfnun eða skortur á
umhyggju. Því lengur sem starfsmaður
er frá vinnu vegna veikinda því minni líkur
eru á að hann snúi nokkru sinni aftur til
vinnu (Waddell og Burton, 2006).
Í samanburðarrannsókn milli sex landa,
Hollands, Svíþjóðar, Danmerkur, Ísraels,
Þýskalands og Bandaríkjanna, var skoðað
hvaða kerfislægir hvatar og hindranir væru
til staðar sem hefðu áhrif á endurkomu
bótaþega til vinnu. Áhugavert var að í
Hollandi, þar sem kerfislægir hvatar eru
innbyggðir fyrir bæði atvinnurekendur og
starfsmenn, var árangur af endurkomu til
vinnu marktækt meiri (International Social
Security Association, 2001).
Kostnaður atvinnulífsins vegna veikinda­
fjarvista er hár. Fyrir utan einstaklingana,
sem tapa bæði tekjum og möguleikum
á starfsframa eða starfsþróun, tapa
fyrirtækin vegna aukins launakostnaðar,
aukavinnu, nýliðunar og minni framleiðni.
Í skýrslu um velferðarkerfið, sem lögð
var fyrir bresku ríkisstjórnina árið
2008 (Black, 2008), kom fram að
árlegur samfélagskostnaður vegna
veikindafjarvista og langvinnra veikinda
í Bretlandi er hærri en samanlagður
kostnaður breska heilbrigðiskerfisins. Ef
þessar upplýsingar eru yfirfæranlegar á
íslenskt samfélag er ljóst að sambærilegur
kostnaður hér á landi er ríflega hundrað
milljarðar á ári. Það er því til mikils að
vinna að minnka hann með þeim ráðum
sem tiltæk eru og styðjast við bestu
þekkingu hér og annars staðar.
Til að ná því markmiði að fólk geti
verið í vinnu þrátt fyrir tímabundna eða
varanlega skerðingu vegna veikinda eða
slysa þarf að breyta bæði viðhorfum og
ýmsum kerfislægum þáttum, svo sem
lögum og reglugerðum, í samræmi við
nútímaþekkingu á mikilvægi vinnunnar í
bataferlinu.
Starfsgeta
Upphaflega ástæðan fyrir veikindafjarvist
kann að vera sjúkdómur eða slys en
ástæðan fyrir því að viðkomandi
fer ekki aftur til vinnu er oft af öðrum
toga (Waddell o.fl., 2008). Starfsgeta
er afstæð en mikilvæg í umræðunni
um virkni á vinnumarkaði. Viðhorf og
þekking á áhrifum sjúkdóma á getu
einstaklinga til þátttöku í atvinnulífinu
hefur breyst á undanförnum áratugum.
Tveir bæklingar útgefnir af VIRK,
starfsendurhæfingarsjóði.