Morgunblaðið - 25.02.2016, Síða 54

54 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 25. FEBRÚAR 2016
Svokallað Þórs-
líkneski er talið vera
einn merkasti forn-
gripur sem við Ís-
lendingar eigum.
Önnur nöfn sem not-
uð hafa verið á lík-
neski þetta er Eyr-
arlandslíkneskið og
Freyslíkneskið. Það
gæti hafa verið smíð-
að um aldamótin
1000. Það fannst í Eyjafirði árið
1815 eða 1816. Fundarstaðurinn
var annaðhvort í landi Eyrarlands
í Hrafnagilshreppi eða í landi
Eyrarlands í Öngulsstaðahreppi.
Þetta er pínulítið líkneski úr
bronsi, um 6,7 cm hátt, og sýnir
dularfulla mannveru sitjandi á
skrítnum stól. Mannvera þessi ber
undarlegt höfuðfat á höfðinu og
heldur báðum höndum um sítt
skegg sitt. Skegg þetta breytist
þegar neðar dregur í furðulegan
krosslaga hlut og verður að álykta
að krosslaga hlutur vísi til kross,
en ekki til hamars þrumuguðsins
Þórs eins og sumir halda (mynd
1).
Nokkur sambærileg smálíkneski
hafa fundist í Skandinavíu. Hvern-
ig þau bera hendurnar að skegg-
inu er þó nokkuð mikið öðruvísi en
á íslenska líkneskinu sem við skul-
um kalla Eyrarlandslíkneskið eftir
fundarstað þess. Af þessum smá-
líkneskjum finnst mér það einna
merkilegast sem fannst á Sjálandi
í Danmörku og er smíðað úr rauð-
leitu rafi. Það er talið sýna Þór
eða frjósemisguðinn Frey (mynd
2).
Prófessor í sagn-
fræði, Barði Guð-
mundsson, var mjög
umdeildur vegna
skrifa sinna um upp-
runa Íslendinga. Það
þarf ekki að leita
lengi til að sjá brota-
lamirnar í þeirri
kenningu að land-
námsmenn Íslands
hafi að meginhluta til
verið Norðmenn sem
hlupust á brott sökum
ofríkis smákóngs sem
oft er kallaður Haraldur hárfagri.
Það má byrja á að skoða hvað
fornar heimildir segja um þann
mann sem sagður er hafa heitið
Ingólfur Arnarson og á að hafa
verið fyrsti landnámsmaðurinn
(Birgisson, 2008, 142-161).
Barði taldi að Freysdýrkun
hefði verið útbreidd á þeim stöð-
um þar sem talið er að líkneskið
hafi fundist og færir góð rök fyrir
því (Guðmundsson, 1959, 135,
158). Er tilgáta hans um að hér sé
um Frey að ræða vel studd og
ekki síður en tilgáta þeirra sem
halda að hér sé um að ræða
þrumuguðinn Þór með hamarinn.
Margir íslenskir fræðimenn virð-
ast þó fastir í þeirri þráhyggju að
hér sé örugglega um Þór að ræða.
Svona fer þegar menn halda að
mannkynssagan hafi byrjað árið
874.
Richard Perkins telur Eyr-
arlandslíkneskið vera Þór og færir
fyrir því ágæt rök. Hann lýsir
þremur fornegypskum smálík-
neskjum og finnur alveg ótrúleg
líkindi með þeim og með Eyr-
arlandslíkneskinu. Hann telur að
fyrirmyndin að líkneskinu gæti
hugsanlega verið fornegypskt
smálíkneski (Perkins, 2001, 146-
152). Frjósemisguðir eru þekktir á
öllum menningarsvæðum og
egypsku guðirnir Osiris og Isis
eru taldir af Einari Pálssyni
fræðimanni vera fyrirmyndin að
norrænu frjósemisguðunum Frey
og Freyju (Pálsson, 1985, 13).
Bæði guðapörin voru systir og
bróðir og tákna samræmi, frjó-
semi og sameiningu karls og konu.
Ef við lítum á rauða raflíkneskið
þá á það sér ótrúlega hliðstæðu í
fornegypskri styttu sem gæti ver-
ið frá um 1225 ár fyrir okkar
tímatal. Það eru talin sterk rök
fyrir því að styttan sé af vernd-
aranda sem tengist Osiris dýrkun
(mynd 3). Það mætti því álykta að
smálíkneskin frá Skandinavíu séu
verndargripir sem sumir hverjir
tákni frjósemisguð. Það er líka til
stytta af Osiris sitjandi á stól og
hendurnar í svipaðri stöðu og á
rauða raflíkneskinu (mynd 4). Ein-
ar Pálsson taldi að Eyrarlands-
líkneskið væri líklega af Frey og
að krosslaga hluturinn sem mann-
veran heldur um gæti verið stíl-
færður egypskur ankh-kross
(Pálsson, 1988, 238-239). Osiris
var oft látin halda á ankh-krossi.
Það er erfitt að ímynda sér að
sá sem smíðaði Eyrarlands-
líkneskið hafi haft þrumuguðinn
Þór í huga. Það er varla hægt að
álykta annað en að neðri hluti
mannveru þessarar sýni líkams-
hlutföll konu. Ég set þetta fram
sem tilgátu eða hugmynd. Breiðar
mjaðmir og mjótt mitti ásamt af-
stöðu fóta og fótleggja bendir
ítrekað á líkamsform konu. Efri
hluti þessarar mannveru hefur þó
öll einkenni og líkamshlutföll karl-
manns. Það mætti því álykta að
Freyr og Freyja séu hérna sam-
einuð í einu guðalíkneski og lista-
maðurinn hafi þá haft báða þessa
guði í hávegum (Birgisson, 2004).
Þarna sameinast þessir norrænu
guðir eins og Osiris og Isis voru
talin renna saman í eitt í stjörn-
unni Sirius. Krosslaga hluturinn
sem mannveran heldur um með
báðum höndum gæti þá verið sam-
einingartákn undir áhrifum frá
kristnum sið eða stílfærður ankh-
kross.
Heimildir:
Birgisson, Einar Gunnar, 2004. Egyptian
influence and sacred geometry in ancient
and medieval Scandinavia. Reykjavík.
Birgisson, Einar Gunnar, 2008. National
historiographies and the Viking Age: A
re-examination, Aust-Agder-Arv Årbok
2008. Aust-Agder Kulturhistorike Sen-
ter. Arendal.
Guðmundsson, Barði, 1959. Uppruni Ís-
lendinga. Safn ritgerða. Reykjavík.
Perkins, Richard, 2001. Thor the wind-
raiser and the Eyrarland image (Viking
society for northern research, University
College). London.
Pálsson, Einar, 1985. Celtic Christianity
in pagan Iceland. Reykjavík.
Pálsson, Einar, 1988. Stefið. Heiðinn sið-
ur og Hrafnkels saga. Reykjavík.
Eftir Einar
Gunnar Birgisson
» Það er erfitt að
ímynda sér að sá
sem smíðaði Eyrar-
landslíkneskið hafi haft
þrumuguðinn Þór í
huga.
Einar Gunnar Birgisson
Höfundur er fræðimaður.
Styttur Fornar egypskar styttur af
Osiris og Isis.
Danska þjóðminjasafnið.
Raf Líkneski úr rafi frá Sjálandi í
Danmörku.
Ljósmynd/Ívar Brynjólfsson
Eyrarlandslíkneskið Þjóðminja-
safn Íslands.
Mynd/British Museum. EA 61283.
Forn Fornegypsk stytta. Um 1225
BC.
Þórslíkneskið – Freyr og Freyja sameinuð?
Skráðu þig
í iPad-áskrift á
www.mbl.is/mogginn/ipad/
Nú geta
allir fengið
iPad-áskrift
BORGARTÚNI 29 105 REYKJAVÍK 585 6500 WWW.VIRDING.IS
Fyrirtækjaráðgjöf Virðingar auglýsir Leigufélagið Klett ehf. til sölu.
Leigufélagið Klettur hefur það hlutverk að bjóða einstaklingum
og fjölskyldum upp á íbúðir til tryggrar leigu með áherslu á
langtímahugsun og húsnæðisöryggi. Félagið er í hópi stærstu
leigufélaga landsins með 450 íbúðir á nokkrum stöðum um landið.
Íbúðalánasjóður er eigandi félagsins og hefur falið fyrirtækjaráðgjöf
Virðingar að selja félagið í opnu söluferli.
Áhugasömum bjóðendum er boðið að skila inn óskuldbindandi
tilboði fyrir kl. 16 mánudaginn 4. apríl. Þeim sem eiga hagstæðustu
tilboðin verður boðið að halda áfram í ferlinu og munu þeir fá
aðgang að gagnaherbergi með frekari gögnum. Þátttakendur í þeim
hluta ferlisins skulu svo skila inn skuldbindandi tilboðum fyrir kl. 16
mánudaginn 2. maí.
Í tengslum við söluferlið verður haldinn opinn kynningarfundur
miðvikudaginn 2. mars kl. 13.30 á Grand Hótel Reykjavík þar sem
félagið og söluferlið verða kynnt. Í framhaldi af þeim fundi verða
afhent ítarleg sölugögn til fjárfesta sem undirrita trúnaðaryfirlýsingu
og skila umbeðnum upplýsingum.
Áhugasamir fjárfestar eru beðnir um að hafa samband við fyrir-
tækjaráðgjöf Virðingar með tölvupósti á netfangið klettur@virding.is
og munu þeir í framhaldinu fá stutta kynningu á félaginu og frekari
upplýsingar um söluferlið.
Leigufélagið Klettur ehf.
OPIÐ SÖLUFERLI