Morgunblaðið - 14.05.2016, Blaðsíða 25

25
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. MAÍ 2016
Fjör Ungur maður var spenntur fyrir bátunum og sjónum þar sem hann spókaði sig á bryggjunni í Hafnarfirði.
Eggert
Íslendingar eiga
heimsmet í að nýta
sér erlend skattaskjól,
samkvæmt Panama-
skjölunum. Sú upp-
ljóstrun hefur kallað
skömm yfir alla þjóð-
ina. Sama hvað hver
segir þá er eitt á
hreinu. Skattaskjól
eru fyrst og fremst
notuð til að fela eignir
og komast undan
skattgreiðslum. Ís-
lendingar sem nota
skattaskjól gera það
til að komast hjá því
að greiða skatta af
tekjum og eignum og
vilja láta aðra bera
sinn hlut í ríkisrekstr-
inum, s.s. að halda hér
uppi heilbrigðisþjón-
ustu og menntakerfi.
Einkenni aflands-
félaga í skattaskjólum
eru skattleysi eða lág-
ir skattar, leynd og
ógagnsæi.
Afskriftir og aflandsfélög
Meðal eigenda aflandsfélaga eru
aðilar sem hafa fengið háar fjár-
hæðir afskrifaðar í kjölfar falls
bankanna haustið 2008. Dæmi eru
einnig um að kröfur í þrotabú
bankanna hafi verið vistaðar í af-
landsfélögum. Háar fjárhæðir hafa
komið til landsins í gegnum gjald-
eyrisútboð Seðlabankans og eig-
endur fengið þar verulega ábót.
Um þau viðskipti ríkir trúnaður
sem aðeins opinber rannsókn get-
ur aflétt. Ef þessir hópar yrðu
bornir saman, þ.e. þeir sem fengu
háar fjárhæðir afskrifaðar hjá
bönkunum, kröfur aflandsfélaga í
þrotabú bankanna og þátttaka í
gjaldeyrisútboðum
Seðlabankans, fengj-
ust svör við því hvort
um sömu aðila sé að
ræða í einhverjum til-
vikum.
Réttlæti og niður-
staða
Eðli málsins sam-
kvæmt þá eru allir
sem eiga eða hafa átt
aflandsfélög í skatta-
skjólum tortryggðir
vegna þess að til-
gangurinn er leynd
og skjól. Þá getur
einnig verið að í ein-
hverjum tilvikum sé
ekki hægt að skýra
eignamyndun afla-
ndsfélaga með heið-
arlegum viðskiptum.
Svo virðist sem stofn-
uð hafi verið eignar-
haldsfélög hér á landi
gagngert til að skuld-
setja þau. Lánsféð
hafi síðan verið fært
til aflandsfélaga án
þess að um nokkur
viðskipti hafi í raun
verið að ræða og jafnvel reynt að
hylja slóðina með flóknum milli-
færslum. Það er mögulegt að
rekja þessi viðskipti með opin-
berri rannsókn.
Þessi mál verður að upplýsa. Ís-
lensk þjóð getur ekki unað því að
fólk í forréttindaaðstöðu gerist
eins konar yfirstétt í landinu á
grundvelli auðgunarbrota. Aldrei
getur orðið sátt og friður í sam-
félaginu nema sannleikurinn komi í
ljós. Panamaskjölin hafa aukið
möguleikana á því að upplýsa þessi
mál og það er mikilvægt að íslensk
stjórnvöld nýti sér þá möguleika.
Eftir Oddnýju G.
Harðardóttur
»Eðli málsins
samkvæmt
þá eru allir sem
eiga eða hafa átt
aflandsfélög í
skattaskjólum
tortryggðir
vegna þess að
tilgangurinn er
leynd og skjól.
Oddný G. Harðardóttir
Höfundur er þingmaður
Samfylkingarinnar.
Slóð peninganna
Mér eins og fleirum var nokkuð
brugðið við að heyra af því að líf-
ríki í Mývatni væri um þessar
mundir í hættu. Vistkerfi Mý-
vatns er ofurviðkvæmt eins og við
vitum, við bestu aðstæður er það
einstakt á heimsvísu, en þess á
milli er eins og dragi fyrir sólu og
blábakteríur taka yfir. „Leirlosið“
eins og Mývetningar sjálfir kalla
blómann hefur fylgt Mývatni um
aldir.
Er skólpið að drepa vatnið?
Ég stóð sjálfan mig að þeim hugsunum að nú
stefndi í óefni. Næringarefni frá vaxandi byggð
og ferðafólki væru orðin það mikil að Mývatn
væri hratt og örugglega að breytast í skólpsúpu.
Forvitnin rak mig af stað og ég vissi af merkri
bók í hillunni hjá mér um náttúru Mývatns frá
1991. Hún hefur að geyma undirstöðugreinar
um vistkerfi og næringarefnabúskap vatnsins. Í
Mývatn rennur grunnvatn undan hraunum
langt að komið og einnig heitar lindir. Inn-
rennsli er einkar næringarríkt og með því er átt
við þá efnaþrennu sem þarf fyrir blómlega ljós-
tillífun í vatni eða sjó. Þ.e. fosfór, nítrat (köfn-
unarefni) og kísil. Kísillinn berst til vatnsins í
mjög ríkum mæli og skortir aldrei. Hér snýst
málið hins vegar um fosfór og nítrat. Fyrstu
mælingar um 1970 bentu til þess að innflæði fos-
fórs og köfnunarefnis væri í hlutfallinu 1,5 gr á
móti 1,9 gr. á hvern fermetra Mývatns ár hvert.
Undirstaðan í öllu lífríki Mývatns eru nokkr-
ar tegundir svifþörunga en þeir dafna helst þeg-
ar köfnunarefni og fosfór eru í hlutföllunum 7:1.
Framboð köfnunarefnis er því takmarkað sam-
anborið við fosfórinn og getur hæglega hamlað
fjölgun þörunga. Það er ekki öll sagan, því nær-
ingarefni berast líka frá rotnandi lífverum á
botni sem vindar og öldur róta upp í grunnu
vatninu.
Bakteríublóminn og hvarf kúluskíts
Þá víkur sögunni að skaðvaldinum blábakt-
eríunum eða anabaena eins og tegundin heitir
á fræðimáli. Þörungarnir og bakteríurnar
berjast um næringarefnin og
sérstaklega köfnunarefnið sem
vill ganga til þurrðar á sumrin.
Einn þessara þörunga er græn-
þörungur sá sem myndar kúlu-
skítinn á botni í Syðriflóa. Kúlu-
skíturinn dafnar oftast vel þegar
vatnið er tært og blábakteríurn-
ar ná sér lítt eða ekki á strik.
Menn hafa hins vegar fyrir löngu
komist að því að fjölgun þeirra
eða „leirlosið“ verður helst þegar
þörungar hafa gengið svo á köfn-
unarefnið sem tekur að skorta
um mitt sumar. Mikill fosfór en
lítið nítrat er fjölgunarkokteill blágrænu
bakteríanna. En nú flækist málið svo um mun-
ar. Anabaena er þeim eiginleikum gædd að
geta unnið óbundið köfnunarefni úr andrúms-
loftinu og breytt í nítrat og ammoníak. Í raun
eru blábakteríurnar ekkert annað en áburðar-
verksmiðja sem tekur köfnunarefni úr loftinu
og breytir í næringarefni! Í blómanum tekur, í
eðlilegum árum, að skorta fosfór og offjölgun
tekur enda. Svo mikið nítrat kemst hins vegar
í umferð eftir blómann að talsverð frumfram-
leiðsla getur haldist áfram í vatninu fram á
haustið, einkum ef fosfór gruggast upp úr
botni á sama tíma.
Ofauðgun eða skortur næringarefna?
Vandi síðustu ára er sá að blábakteríurnar
hafa orðið yfirgæfandi og blóminn í fyrra hélst
þannig meira og minna fram á haust. Á meðan
líða svifþörungar skort og þar með allt vistkerfið
sem byggist á þeim.
Allt byggist á framboði næringarefna, inn-
byrðis hlutfalli þeirra og kapphlaupi lægstu
þrepa lífkerfisins um nýtingu þeirra. En höfum
hugfast að í umræðunni hefur verið talað um
ofauðgun næringarefna, en ekki skort. Að um-
svif mannsins á margvíslegan hátt hafi aukið
framboð næringarefnanna með þessum afleið-
ingum.
Maðurinn með 2% alls fosfórs í Mývatn
Næst rak á fjörur mínar nýja skýrslu sem
unnin var fyrir umhverfis- og auðlindaráðu-
neytið; Mývatn – ákoma og afrennsli. Gunnar
Steinn Jónsson höfundur hennar er virtur fræði-
maður á sínu sviði. Hann leggur mat á ákomu
næringarefna í Mývatn eftir uppruna. Auk
lindarvatnsins er það áburðarnotkun á tún
bænda í sveitinni og úrgangi manna er skipt á
íbúa annars vegar og ferðafólk hins vegar. Einn-
ig það sem berst frá umferð ökutækja og ekki
síst það sem berst langt að m.a. með regni og
snjó sem fellur á vatnið.
Skemmst er frá því að segja innrennsli fosfórs
í Mývatn var áætlað (árið 2000) um 52 tonn á ári,
megnið eða 51 tonn kemur með lindarvatninu.
Landbúnaður, skólp og aðrir þættir bæta við 1
tonni eða um 2% af heildinni. Hvað köfnunar-
efnið áhrærir var ákoman 67 tonn með lindum.
Landbúnaður lagði til 6 tonn og mannfólkið með
sínum úrgangi um 3 tonn. Hins vegar var metið
að köfnunarefnisframleiðsla blábakteríanna
væri heil 200 tonn! Þessar tölur sýna glögglega
að afrennsli sem beint er af völdum manna er
hlutfallslega minniháttar og ætti trúlega í stóra
samhenginu ekki hafa nein áhrif eða hvað ?
Árni Einarsson, forstöðumaður RAMÝ, hefur
af langri reynslu sinni bent á tvær mögulegar
ástæður hnignunar lífríkisins í vatninu. Annars
vegar vegna hægfara aukningar á næringar-
efnum með fjölgun íbúa og ferðamanna. Önnur
skýring gæti legið í loftslagsbreytingum. Mögu-
lega samspili þessara þátta eins og raunin virð-
ist vera með hnignun í vatnavistkerfum úti í
heimi þar sem blábakteríur eru orðnar skað-
valdur.
Seinni haustkoma en áður var
Á Mývatni nær hækkandi sólin snemma vors
að hefja ljóstillífun undir ísnum á vatninu. Eftir
að ísa leysir upp úr miðjum í maí eða stundum
ekki fyrr en í júní hitnar vatnið hratt. Vatnshitinn
getur náð 12-15 stigum í júlí, en kólnar síðan
ákveðið með lækkandi sólarhæð og lengri nótt-
um. Sólarljós og vatnshitinn eru vitanlega miklir
áhrifaþættir á gangverk alls lífríkis og samspil
viskerfis í Mývatni. Greiningar á samfelldum
hitamælingum við vatnið allt frá 1923, lengst af í
Reykjahlíð, benda ekki til þess að sumarhiti hafi
hækkað svo nokkru nemi (júní til ágúst). Hins
vegar, og það eru kannski öllu meiri tíðindi, þá
virðist það vera svo að sumarið hefur heldur ver-
ið að lengjast. Eða öllu heldur er haustkoman
seinni en áður var. Þetta er mjög greinleg þróun
síðustu 55 ára og ekki rúm hér í stuttri blaðgrein
að gera frekari grein fyrir henni. Mikill áramun-
ur er á haustkomunni í Mývatnssveit. Að jafnaði
verður hún í kring um 5. til 10. september, en
seinni árin er stundum hlýtt alveg fram í október.
Hér verður að hafa í huga að á þessum tímabili
hefur veðurfar hlýnað samfara vel þekktri ára-
tuga sveiflu hitans hér á landi. En hvernig lengri
sumartíð fram í september kann að hafa áhrif á
lífríki Mývatns er ókannað, að því að ég best veit.
Lokaorð
Alls ekki er víst að ákoma næringarefna
vegna skólps hafi nokkur áhrif á lífríki Mývatns,
en vissulega gæti hlutfall fosfórs og köfnunar-
efnis hafa raskast lítillega. Í mínum huga þurfa
menn að vera vissir í sinni sök áður en farið
verður að verja mörg hundruð milljónum króna
í úrbætur á fráveitum í Mývatnssveit. Ekki er
andmælt þeim framkvæmdum sem miða að
auknu hreinlæti, en allt fráveituvatn þarf að
flytja í burtu með ærnum tilkostnaði eigi að
koma í veg fyrir að næringarefnin berist á end-
anum út í vatnið. Höfum hugfast að meðalmað-
urinn skilar dag hvern frá sér 9 g af köfnunar-
efni og tæpum 3 g af fosfór. Skepnuhald þyrfti
líka að takmarka og notkun áburðar, lífræns og
tilbúins á bökkum vatnsins. Ég bið menn ekki
um annað en að flana ekki að neinu í flýti, það er
ekkert víst að Mývatn blómstri á ný þó mann-
inum og athöfnum hans verði alfarið úthýst úr
sveitinni. Ástæðurnar geta hæglega verið aðrar,
en vissulega munu margir segja að nauðsynlegt
sé að gera eitthvað. Þá liggur beinast við að ráð-
ast að skólpi og áburði frá landbúnaði og vona í
hjarta sínu að það dugi til að snúa þróuninni við.
Eftir Einar Sveinbjörnsson »Ég bið menn ekki um annað
en að flana ekki að neinu í
flýti, það er ekkert víst að Mý-
vatn blómstri á ný þó mann-
inum og athöfnum hans verði
alfarið úthýst úr sveitinni.
Einar Sveinbjörnsson
Höfundur er veðurfræðingur.
Mývatn – ekki er allt sem sýnist