Orð og tunga - 01.06.2001, Síða 16

6
Orð og tunga
Slíkar umsagnir þarf auðvitað að umgangast með allri gát. Mér er minnisstætt lítið
atvik frá heimili foreldra minna á Akureyri þegar ég var að alast upp. Þar var um tíma
tíður gestur og heimilisvinur maður úr Hvallátrum á Breiðafirði. Hann var bamakennari
á Akureyri (og í Glerárþorpi) 1947-60, skáldmælturog vel máli farinn. Það hefir líklega
verið einhvem tímann á árunum 1948-1951, þegar ég var nær tvítugu, að hann talaði
um fölina eða snjófölina, og vakti það athygli og umræðu því að þá beygingu hafði
heimilisfólkið aldrei heyrt. En gesturinn stóð fast á því að/ó7 væri kvenkyns.
Nú um hálfri öld síðar, þegar þessi grein var í smíðum á vordögum 2000, kom til
mín góðkunningi minn, breiðfirskur að ætt og uppruna og náfrændi fyrrnefnds kennara,
greindur maður og gegn. Ég notaði tækifærið og spurði hann fyrirvaralaust í hvaða kyni
föl eða snjófölhefði verið notað þar vestra. Hann var á báðum áttum í fyrstu og endurtók
orðmyndirnar fyrir sér til skiptis, en svaraði loks ákveðið að það væri kvenkyns.
Fáeinum vikum síðar fékk ég fyrmefnd gögn frá Guðrúnu Kvaran sem ég vissi ekki
um áður. Eitt af svörunum sem henni bárust veturinn 1994—95 reyndist vera frá bróður
þessa kunningja míns, breiðfirskum bónda, fræðimanni og rithöfundi. Hann segir í
bréfi til Guðrúnar, dags. 31. desember 1994, að/ó/ sé hvorugkyns, „það fölið, (snjóföl)
beygist eins og öl, algengt í mæltu máli hér um slóðir en engin dæmi veit ég um það
sem kvenkynsorð þar“.
Þetta sýnir ef til vill betur en annað að svör við beinum fyrirspurnum geta verið
varasamar heimildir, þegar jafnvel hinum skilríkustu mönnum úr sömu fjölskyldu ber
ekki saman. En hér er þess að gæta að sá bróðirinn sem var á báðum áttum, fór ungur
að heiman og hefir nú í áratugi verið búsettur í þéttbýlinu á höfuðborgarsvæðinu þar
sem kvenkynsorðið virðist þrífast einna best, en hinn hefir búið í Breiðafjarðareyjum
alla sína ævi.
Ef litið er í heild yfir tiltæk gögn, sem vitaskuld eru gloppótt, má ætla að kvenkyns-
orðið/ó/ sé nú einna helst notað á suðvesturhorni landsins, en stingi sér niður um allt
vestanvert landið og sums staðar norðanlands, í Þingeyjarsýslu og Eyjafirði. Kennari á
Ólafsfirði hafði þá sögu að segja 1968, að margir nemendur sínir hefðu talið/ó7 vera
kvenkyns og það hefði komið sér mjög á óvart og menntaskólakennari á Akureyri hafði
orðið var við hið sama hjá nemendum sínum.
Vitnisburður orðabóka og annarra heimilda er allur á þá lund að ekki leikur vafi á
því að föl hefir upphaflega verið hvorugkynsorð. Það er að vísu sagt vera kvenkyns í
orðabók Fritzners (1. bindi 1886), en það er prentvilla, sem leiðrétt er í viðbótarbindinu
(4. bindi) frá 1972 (sbr. Málfregnir 9 (5,1 1991), bls. 29).6 Engin prentuð orðabók
telur/ó/ geta verið annað en hvorugkynsorð fyrr en orðabók Menningarsjóðs kom út
öðru sinni 1983. Þá er kvenkynsorðið talið staðbundið, og svo er einnig í orðsifjabók
Ásgeirs Blöndals Magnússonar 1989. Það bendir líka á ungan aldur og takmarkaða
notkun kvenkynsorðsins að ekki eru tiltækarheimildir um notkun þess í eignarfalli, og
nokkur óvissa virðist ríkja um það fall samkvæmt svörum þess fólks sem ég hefi spurt.
Hins vegar er næg vitneskja um eignarfall af hvorugkynsorðinu/ö/.
Þó að e.t.v. megi kenna ókunnugleika eða mistökum um að kvenkynsorðiðföl hefir
6 Alf Torp hefir ekki varað sig á þessu í ritgerð sinni, „Gamalnorsk ordavleiding" (1909), þar sem hann
flokkarfQl með ö-stofnum. Sjá Torp 1974:17.