Orð og tunga - 01.06.2001, Síða 58

Orð og tunga - 01.06.2001, Síða 58
48 Orð og tunga Við vorum undireins í skóla (þ. e. ‘samtímis’ eða ‘saman’) Hún fermdist undireins og ég (þ. e. ‘við fermdumst saman’) Ég kom þangað undireins og hann (þ. e. ‘á sama tíma, um leið’ (en ekki endilega samferða honum)) Enn fremur komust heimildarmenn eitthvað á þessa leið að orði í útskýringum sínum: Þegar eitthvað fleira en eitt gerðist samtímis, þá var sagt, áð það gerðist undireins. Eins og áður segir voru umsagnir heimildarmanna nokkuð mismunandi að því er varðaði hversu algeng þessi merking væri. Skaftfellskur heimildarmaður (í Mýrdal) taldi þetta algengt fram um 1930. Heimildarmaður í uppsveitum Ámessýslu sagðist þekkja orðið undireins mætavel í merkingunni ‘samtímis’ og bætti við: Mér finnst það sé allalgengt hér. Aðrir könnuðust við þetta, enn öðmm kom þetta „ekki ókunnuglega fyrir“ eða „heyrist nú varla, nema þá hjá gömlu fólki“ o. s. frv. Ljóst er af þessu að um miðjan 8. áratug síðustu aldar er merkingin ‘samtímis’ í orðinu undireins vel kunn víða um land enda þótt hún virðist á undanhaldi. Heimildar- mennirnir að þessum fróðleik vom næstum allir fæddir eftir aldamót, flestir á ámnum 1907-23 og hafa því verið komnir um fimmtugt hinir yngstu og vel fram á sjötugsaldur hinir elstu. Ekki hefur verið gerð nein könnun á notkun og merkingu orðsins undireins á allra síðustu árum svo að kunnugt sé. Ef ummæli heimildarmanna hér að framan eru einhver vitnisburður um gengi orðsins í mæltu máli má ætla að það sé orðið sjaldheyrt nú í framangreindri merkingu. 3 Algengasta merking orðsins undireins í ræðu og riti í nútímamáli er ‘þegar í stað, strax’.9 Þessi merking kemur ekki fram fyrr en á síðari tímum en hlýtur að hafa æxlast út af ‘samtímis’-merkingunni. En sú spurning vaknar hvenær hennar fer að gæta. Hér eru ekki tök á að tímasetja það nákvæmlega og liggja til þess ýmsar ástæður. Söfn Orðabókarinnar sýna helst ‘samtímis’-merkinguna og liggur það í eðli orðtökunnar þar sem orðtökumaðurinn er einkum á höttunum eftir því sem gamalt er, sjaldgæft, sérkennilegt eða frábrugðið því sem tíðast er í hans eigin máli og samtíðar hans. Af þeim sökum er oft hætt við því að það, sem er algengt, sjálfsagt og hversdagslegt, verði út undan og eins konar slagsíða komi á dæmasafnið, þar verði gnótt dæma um hið eldra og sjaldgæfara en færra um dæmi hins algenga og erfitt að tímasetja hvenær breytingar á notkun og merkingu verða. Dæmin sýna að þetta er oft raunin. Því verður að fara í eftirleit, ef svo má að orði komast, til að finna elstu dæmi um orðið í nýrri merkingu en það kostar nýjan orðtökulestur og slíkt hefur ekki verið unnt nema að litlu leyti enn sem komið er. Hér verður þó reynt að tilfæra nokkur dæmi sem bráðafangs fundust við lauslegan leitarlestur og athugun orðabóka. Orðið undireins er tilgreint í merkingunum ‘strax, þegar í stað; samtímis’ í orðabók Menningarsjóðs, íslenskri orðabók handa skólum og almenningi (Ámi Böðvarsson 9Við leit í textasafninu fundust á annað hundrað dæmi og eftir textasamhenginu að ráða er merkingin ‘strax, þegar í stað’ einatt á ferðinni.
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88
Síða 89
Síða 90
Síða 91
Síða 92
Síða 93
Síða 94
Síða 95
Síða 96
Síða 97
Síða 98
Síða 99
Síða 100
Síða 101
Síða 102
Síða 103
Síða 104
Síða 105
Síða 106
Síða 107
Síða 108
Síða 109
Síða 110
Síða 111
Síða 112
Síða 113
Síða 114
Síða 115
Síða 116
Síða 117
Síða 118
Síða 119
Síða 120
Síða 121
Síða 122
Síða 123
Síða 124
Síða 125
Síða 126
Síða 127
Síða 128
Síða 129
Síða 130
Síða 131
Síða 132
Síða 133
Síða 134
Síða 135
Síða 136
Síða 137
Síða 138
Síða 139
Síða 140
Síða 141
Síða 142
Síða 143
Síða 144
Síða 145
Síða 146
Síða 147
Síða 148
Síða 149
Síða 150
Síða 151
Síða 152
Síða 153
Síða 154
Síða 155
Síða 156
Síða 157
Síða 158
Síða 159
Síða 160
Síða 161
Síða 162
Síða 163
Síða 164
Síða 165
Síða 166
Síða 167
Síða 168
Síða 169
Síða 170
Síða 171
Síða 172
Síða 173
Síða 174
Síða 175
Síða 176
Síða 177
Síða 178
Síða 179
Síða 180

x

Orð og tunga

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Orð og tunga
https://timarit.is/publication/1210

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.