Orð og tunga - 01.06.2001, Blaðsíða 85

Jón Hilmar Jónsson: Staða orðasambanda í orðabókarlýsingu
75
sjón sýnd, sýni; sýn; -* vitrurr, —> augsýn; —>
útsýni; missa ekki sjónar af —> fylgjast með; ft
sjónir —> augu; festa s. á —> sjá; koma fyrir s.
—> birtast; —* virðast; leiða e-m fyrir s. —>
koma e-m í skilning um, útskýrá; setja e-m
fyrir s. —> brýna fyrir e-m; setja sér fyrir s. —>
ímynda sér; villa e-m s. -> blekkja e-n; villa s.
e-s biinda; leiða sjónum horfa á, sjá; hulinn
sjónum —> ósýnilegur.
Fjölmörg orðasambönd eru bundin samheitavenslum við önnur orðasambönd og
stök orð og eru þar með fullgilt viðfangsefni í samheitalýsingu. En þegar aðgangsskip-
anin takmarkast við stafrófsraðaðar orðaflettur eins og almennt tíðkast í samheitaorða-
bókum er erfitt að gera orðasamböndum fullnægjandi skil. Samböndin eru óhjákvæmi-
lega ógreið aðgöngu, erfitt er að gera sér grein fyrir undir hvaða flettiorð þeim er skipað
og innbyrðis skipan þeirra innan orðsgreina getur ekki nema að takmörkuðu leyti verið
reglubundin. Aðild þeirra sem eins konar undirflettna er einnig til þess fallin að gera
efnisatriðin við flettiorðið enn ósamstæðari en ella. Af þessum sökum er hætt við að
hlutur orðasambanda í samheitalýsingu sé bæði óskýrari og rýrari en efni standa til. Að
vísu eru ekki hömlur á að tilgreina orðasambönd sem samheiti en erfitt er að tryggja að
allt það efni skili sér sem viðfangseiningar til notenda til jafns við stök orð.
I ljósi þessa er rétt að leggja áherslu á að flettiorð samheitaorðabókar eru ekki
fulltrúareða samnefnarar tiltekinnar merkingar sem eiga sér svo og svo mörg samheiti,
heldur eru þau virk í öllum þeim merkingarhlutverkum sínum sem finna má samheiti
við, auk þess sem þau eru inngangshlið að orðasamböndum þar sem óskyldar og
sundurleitar merkingar eiga í hlut. Ef markmiðið er að láta orðsgreinina aðeins rúma
samheiti eða annað merkingarlega samstætt orðafar verður að gera flettiorðið einrætt
og líta á það sem hugtaksheiti en ekki sem eiginlegt orð með tilheyrandi margræðni
og öðrum málnotkunarlegum eigindum. Slík lýsingaraðferð á ekki aðeins við um stök
orð heldur einnig og enn frekar um orðasambönd, og raunar má segja að í henni felist
lykillinn að því að orðasambönd fái að njóta sín í hugtakabundinni orðabókarlýsingu.
3.1 Tvíþættur aðgangur að lýsingunni
I orðtengslamiðaðri orðabókarlýsingu eins og þeirri sem viðhöfð er í Orðastað eru
orðasamböndin í formlegum tengslum við flettiorðið hverju sinni. Því getur verið full-
nægjandi að láta flettiorðaskrána eina veita aðgang að lýsingunni og treysta meðfram á
glöggskyggni og ályktunarhæfni notenda að því er varðar staðsetningu einstakra sam-
banda. I hugtakabundinni lýsingu orðasambanda er allt önnur staða uppi að þessu leyti.
Þar verður ekki gengið að flettiorðunum (yfirskriftum orðsgreinanna) út frá formlegu
samhengi við orðasamböndin svo að nauðsynlegt er að veita tvíþættan aðgang að lýs-
ingunni, þ.e. bæði út frá merkingarlegum og formlegum eigindum orðasambandanna.
Hinn merkingarlegi aðgangur er þá bundinn við hugtakaheitin en hinn formlegi að-
gangur fæst með því að skipa orðasamböndunum í samfellda stafrófsraðaða skrá undir
þeim orðum sem þau eru mynduð úr.