Orð og tunga - 01.06.2001, Blaðsíða 102

92
Orð og tunga
Athugum aðeins hvernig kunnátta notandans dugir þarna.
Af skammstöfuninni ÓP sést það eitt að sögnin er ópersónuleg, þ.e. annaðhvort
með aukafallsfrumlagi eða frumlagsígildinu ‘það’. Ef sú ályktun er dregin af sögninni
‘skjátlast’ í skýringunni að frumlagið sé persóna ([+lifandi]) eru mögulegar setningar-
gerðir í germynd e-nfatrar, e-mfatrar, e-s fatrar. I miðmynd væri nærtækt að álykta
að frumlagið sé ekki persóna ([—lifandi]), sbr. skýringuna ‘fara í flækju’ og setning-
argerðirnar gætu þá verið e-ð (þf.) fatrast, e-u fatrast, e-s fatrast og það fatrast með
forsetningarlið. Setningargerðin það fatrarfyrir e-m kemur einnig til greina að óathug-
uðu máli, sbr. setningargerðina í það skeðifyrir honum sem vissulega heyrist hér og þar
þótt ekki þyki öllum gott.
tít frá orðabókartextanum hefur notandinn enga leið til að finna setningargerð
sagnarinnar og þarna brestur flesta málkunnáttu. Af skýringunni mætti jafnvel ætla að
notkun sagnarinnar gæti verið með ýmsu móti þar sem gefinn er kostur á breytileika í
merkingarskýringunni en semrkomma í merkingarskýringu táknar skil í merkingunni,
þ.e. í reynd aðgreinda merkingarliði.8 Þetta á sér litla stoð í þeim dæmum sem tiltæk
eru hjá Orðabók Háskólans um orðið. Dæmin í heimildum Orðabókarinnar eru aðeins
tvö og setningargerðirnar í þeim eru e-mfatrar og það fatrastfyrir e-m. Síðari setning-
argerðina (og reyndar sama dæmið) er einnig að finna í orðabók Fritzners9 en skilin í
merkingarskýringunni við miðmyndina stafa sennilega af sambærilegum skilum í skýr-
ingu nafnorðsins/aínr þar; merking sagnarinnar er m.ö.o. óljós í þessu eina dæmi sem
til er. Þetta orð er tekið hér sem dæmi til að sýna hver vandi notandans getur orðið þegar
upplýsingum um setningargerð er sleppt og málkunnáttuna brestur. Orðið er auðvitað
á engan hátt dæmigert og á í raun tæplega heima í almennri orðabók. En munurinn á
vanda notandans þarna og þess notanda sem ekki veit hvaða falli sagnirnar aftra og
hindra stjórna er bitamunur en ekki fjár.
2.2 Takmarkanir prentaðs texta
Samþjöppunin sem er einkenni á prentuðum orðabókum af þeirri gerð sem hér um
ræðir er óhjákvæmilegur fylgifiskur þeirra takmarkana sem miðillinn setur verkinu.
Markmiðið við útgáfu ÍO var að gefa út handhæga almenna íslenska móðurmálsorðabók
eins og fullt nafn hennar sýnir, íslensk orðabók handa skólum og almenningi. Bókin
átti að vera hæfilega umfangsmikil til þess að létt væri að finna það sem leitað er að:
Við samningu bókarinnar hefur það sjónarmið sífellt verið haft í huga að
hún yrði sem aðgengilegust... (70 1. útg. 1963, formáli, bls. IX.)
Lykilatriðið var því að bókin yrði ekki of stór.10 Samt sem áður var bókinni ætlað að
sýna samfelluna í íslenskri málsögu, án þess þó að vera málsöguleg orðabók, enda er í
8Samhljóða skýringu á orðinu er að finna í íslenskri orðsifjabók (Ásgeir Blöndal Magnússon 1989).
9Dæmið í orðabók Fritzners er fatrast mjök fyrir honum (Mork.) en í ritmálssafni Orðabókarinnar er
heimild samhljóða dæmis Odds þáttur Ófeigssonar. Rétt er að geta þess hér að uppsetning þessarar sagnar
var enn óútkljáð má! í nóvember 2000 þegar tölvuútgáfan kom út. Lagfæring mun komast til notenda við
fyrstu uppfærslu.
10Hér er vitnað í 1. útgáfu en sama á við um 2. útgáfu enda þótt hún sé allmiklu stærri. Viðbætur voru samt
sem áður ekki fólgnar í grundvallarbreytingum á þeim atriðum sem hér eru talin einkenni samþjöppunarinnar