Orð og tunga - 01.06.2009, Blaðsíða 86

76 Orð og tunga
misbrestur á þessu og einhver truflun (interference) frá móðurmálinu
er nánast óhjákvæmileg.2
Nú á tímum verður enska sífellt fyrirferðarmeiri í íslensku mann-
lífi. Þetta kemur annars vegar fram sem bein notkun á ensku við hlið
íslensku á vissum mikilvægum sviðum mannlífsins, atvinnu, vísind-
um og listum. En þetta kemur einnig fram í vaxandi notkun enskra
tökuorða, einkum í töluðu máli (sbr. t.d. Kristján Árnason 2005b, 2006,
Hanna Óladóttir 2005). Hér vakna spurningar um það með hvaða
hætti þetta gerist. Hver er staða tungumálanna hvors gagnvart öðru,
og hvað felst í því að „sletta ensku", eins og það er kallað? í þessari
grein verður leitað skilnings á þeim lögmálum sem gilda um þessa
sambúð og hvað „fer fram" þegar ensk orð eru tekin inn í íslenskan
texta, og þá einkum talað mál.
Þótt margir sem láta sig varða viðgang íslenskrar tungu séu á-
hyggjufullir og berjist beinlínis gegn erlendum orðum og vísi þeim
heldur „úr málinu", er nauðsynlegt fyrir málfræðinga og þar á meðal
orðabókarmenn að horfast í augu við þessi áhrif og lögmálin sem þau
lúta. Spurningin er hvenær orð verða íslensk, t.d. þannig að þau verði
viðfangsefni íslenskrar orðfræði (lexíkólógíu).
Hér á eftir verður mælt fyrir þeirri fræðilegu túlkun að um leið og
eitthvert orð sé komið í texta (talaðan eða skrifaðan) sem teljast má
íslenskur, í þeim skilningi að þeir sem „mæltir eru á íslensku" séu að
ræða eða rita á því máli, sé það í rauninni orðið íslenskt í einhverj-
um skilningi sem hluti af málkerfi (eða málkunnáttu) og þar með orð-
ið viðfangsefni þeirra sem fjalla með fræðilegum hætti um íslenskan
orðaforða. Þetta kann að þykja róttæk túlkun, og vissulega væri hugs-
anlegt að setja önnur greinimörk um það hvenær orð teljist íslenskt. En
rétt er að leggja áherslu á að sú niðurstaða sem hér er mælt fyrir hefur
ekkert með það að gera hvað teljast má æskileg þróun orðaforðans.
2Á 19. öld tók mývetnskur maður, Jón Jónsson í Vogum, sér það fyrir hendur að
læra ensku af bókum. Þessi fátæki en stórhuga bóndi hafði áætlanir um að flytjast af
landi brott og gerði sér grein fyrir því að nauðsynlegt væri að hafa vald á heimstung-
um. Til að þjálfa sig í enskunni skrifaði hann sögu sín sjálfs, sem birtist í ensku tíma-
riti, Fraser's Magazine, 1877 og hefur verið gefin út í íslenskri þýðingu (sbr. Jóns saga
Jónssonar 1968). En þótt Voga-Jón hafi náð nokkrum tökum á ritaðri ensku, var raunin
önnur með framburðinn, og til er frásögn enskra ferðamanna af því þegar Jón gaf sig
á tal við þá í Mývatnssveit (tilv. rit, bls. 133). Jón bar landi sínu ekki vel söguna, en
þeir ensku höfðu gaman af að spjalla við hann, þótt hann „þekkti engin ensk hljóð",
heldur notaði sinn íslenska framburð.