Orð og tunga - 01.06.2014, Qupperneq 14

2
Orð og tungn
Thomason (2001:9) telur jafnvel þátt málstöðlunar í því að íslenska
hafi breyst fremur lítið ekki síður veigamikinn en meinta einangrun
málsins, sem hún dregur í efa. Sjaldnast búa þó ítarlegar rannsóknir á
málnotkun að baki slíkum staðhæfingum.
I þessari grein verður sjónum beint að setningafræðilegu atriði sem
fyrst er nefnt í ritdómi Konráðs Gíslasonar í 7. árg. Fjölnis og felst í
afstöðu sagnar í persónuhætti til neitunar í aukasetningum. Þar amast
Konráð við neitun á undan persónubeygðri sögn (í aukasetningu með
sýnilegu frumlagi) og telur það til danskra áhrifa (1844:85, lítillega
aðlagað):
(1) a. allt það, er vér áttum ekki von á (málviðmið Fjölnis)
b. allt það, er vér ekki áttum von á (dönskuleg orðaskipun)
Venja er að tala um afstöðu sagnar til neitunar í (la) sem S2 og í
(lb) sem S3 til marks um að sögnin sé í öðru/þriðja sæti setningar
(sjá t.d. Þórhall Eyþórsson 1997-98 og Höskuld Þráinsson 2010 um
sagnfærslu). Þetta verður einnig gert hér þrátt fyrir ágreining um
hvort hliðstæð tilbrigði í nútímamáli felist í breytilegri stöðu sagnar
eða neitunar (sbr. Höskuld Þráinsson 2010 og tilv. þar).
Fyrri rannsóknir á S3 í íslensku hafa bent til þess að sú orðaröð
færist í aukana eftir 1600 en að hún virðist víkja á síðari helmingi
19. aldar og finnist vart í útgefnum ritum á 20. öld (t.d. Heycock &
Wallenberg 2013). Tilgáta flestra sem hafa skrifað um orðaröðina er sú
að S3 hafi verið stílfræðilegt ritmálsfyrirbrigði sniðið eftir erlendum
málum, einkum dönsku, og hafi því aldrei verið hluti af daglegu máli.
Þetta er þó sérkennilegt í ljósi þess að máltengsl hafa almennt verið
takmörkuð og ekki síður af því að tilbrigðin finnast (takmarkað) í
nútímamáli (sbr. Asgrím Angantýsson 2011) þar sem S3 er talmálsleg
ef eitthvað er.
Fyrir liggur að Fjölnismenn gerðu tilraun til þess að brennimerkja
S3 fyrir miðja öldina og ljóst er að breyting varð á útbreiðslu
orðaraðarinnar í útgefnum textum. Eftir er hins vegar að gera
fullnægjandi grein fyrir breytingunni og að leggja mat á það hvort
meðvitund um þetta brennimerkta afbrigði í orðaröð hafi verið
nægjanleg til þess að ný málviðmið næðu almennt eyrum málnotenda.
Inn í þessa umræðu fléttast einnig meintur munur á lærðum stíl og
alþýðustíl, þar sem mál „alþýðu" á að hafa verið svo að segja ósnortið
af erlendum áhrifum á mál og stíl (sjá t.d. Jakob Jóh. Smára 1920:9-
15). Slíkar hugmyndir er nauðsynlegt að setja í sögulegt samhengi.