Orð og tunga - 01.06.2014, Blaðsíða 16

4
Orð og tunga
frá eiga það sameiginlegt að gjarnan er reynt að sporna gegn þeim,
t.d. af hálfu opinberra stofnana, á meðan breytingar neðan frá koma
samfélaginu að mestu að óvörum.2
Málstöðlun felur í sér ákvarðanir opinberra aðila eða áhrifamanna
í málsamfélaginu um val á viðmiðum. Eigi hún að skila árangri
þurfa málnotendur almennt að þekkja viðmiðin og vera færir um að
fylgja þeim. Þótt einstaklingar hafi yfirleitt takmörkuð áhrif á aðra
er talið að svonefndir ofurpaurar (e. mega-actors) geti haft bein áhrif
á grundvallarþætti félagslífs (sjá Deumert 2003:53 o.áfr.). Því kem-
ur ekki á óvart að í umræðu um áhrif málstöðlunar sé lögð áhersla
á hlutverk menntastofnana, einkum eftir 1800 í tengslum við þjóð-
ernisstefnu í Evrópu (sjá hér á eftir), og gert er ráð fyrir að áhrif
slíkra stofnana hafi verið býsna mikil, a.m.k. til lengri tíma litið (sbr.
Deumert 2003:66-67).
Mikilvæg spurning sem þetta vekur er hvort takmarkanir eru á
hve víðtæk bein „inngrip" geti verið. Það er ekki síst áhugavert í ljósi
þess að málnotendur eru ekki endilega meðvitaðir um eigin málnotk-
un (sjá t.d. Höskuld Þráinsson o.fl. 2010:37, nmgr. 12) og gera sér ekki
alltaf fullkomlega ljóst í hverju brennimerkt fyrirbæri, t.d. „þágufalls-
sýki" (sbr. tilv. rit:59—60), raunverulega felast. Ólík svið málfræðinnar
eru ennfremur talin ólík að þessu leyti; setningafræðileg atriði lenda
t.a.m. neðst á skala Laycocks & Múhlháuslers (1990:849) yfir mögu-
leika á „handvirkum" breytingum á tungumálum. Einnig er oft bent
á að málfarsleg tilmæli beri jafnan lítinn árangur ef rnarka rná raun-
verulega málnotkun og þau þjóni því litlum tilgangi (t.d. Labov
2001:4, Poplack & Dion 2009). Þrátt fyrir það hafa fræðimenn talið
að málstöðlun eigi sinn þátt í að íslenska hafi breyst minna en mörg
önnur mál:
The archaic features of Standard Icelandic are no doubt due
in part to the relatively great degree of isolation from other
2 Líkan Labovs (1972:237-251) gerir ráð fyrir að félagsmálfræðilegar breytur
séu af þrennu tagi: vísar (e. indicators), merki (e. markers) og staðalímyndir
(e. stereotypes). Vísar eru mállýskubundin tilbrigði sem málnotendur eru
sér ekki meðvitaðir um. Þeir eru því breytingar að neðan. Sé nægileg
vitund um tilbrigði í samfélaginu til þess að framkalla stílbundinn breyti-
leika teljast þau merki eða staðalímyndir. Munurinn á þessu tvennu felst í
því að þótt málnotendur séu að einhverju leyti meðvitaðir um marka geta
þeir ekki lýst fyrirbærinu, en staðalímyndir eru fullkomlega meðvitaðar
og hægt er að skírskota til þeirra i urnræðu um mál og stíl. Staðalímyndir
eru skýr dæmi um breytingar ofan frá.