Náttúrufræðingurinn - 2016, Síða 51

123
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
í Eimreiðargreininni 1920 vegna
þess að hann hafi gert sér grein
fyrir áhuganum og ásókninni sem
fyrri hellagrein hans, um Surtshelli
og Víðgelmi í Skírni 1910,17 hafði í
för með sér. Dropsteinasöfnun og
skemmdir byrjuðu líklega fljótlega
eftir að athygli var vakin á hellinum.
Grípandi lýsing Matthíasar á
gerð og myndunum Víðgelmis
jók aðdráttarafl hellisins líklega
meira en lýsing Vegamannahellis
í ýtarlegri grein í Tímanum í
júlí 1963.34 Vegamannahellir var
hreinsaður út strax sama sumar, á
örfáum vikum.35
Það sem gerðist í Stefánshelli á
fyrstu áratugunum og fram yfir
miðja síðustu öld gaf tóninn fyrir
það sem koma skyldi.
Næstir voru Víðgelmir, Rauf-
ar hólshellir, Borgarhellir, Vega-
mannahellir, Vatnshellir, Leiðarendi,
í þessari röð, auk fjölda annarra minni
hella. Dropsteinar í hraunhellum
landsins voru fyrst friðlýstir 1958 og
friðlýsingin síðan ítrekuð 1974.22,23
Þrátt fyrir friðlýsingarnar er ekkert
lát á skemmdum.
Ástandið er alvarlegt. Fari
fram sem horfir munum „við“
gereyða dropsteinsmyndunum
hraunhellanna, friðlýstum náttúru-
minjum, á fáeinum áratugum.
Ekki aðeins það. Við munum
halda áfram að skaða vinsælustu
hellana og nærumhverfi þeirra
stórkostlega og óbætanlega, eins og
raunin er nú orðin um Leiðarenda
í Reykjanesfólkvangi og landi
Hafnarfjarðar,35,36 og um fleiri hella.
Hraunhellar Íslands, slagæðakerfi
dyngju- og eldborgarhraunanna,
áhrifamiklar, sérstæðar, fagrar og
einhverjar viðkvæmustu náttúru-
minjar landsins, hafa stórlega látið
á sjá af mannavöldum. Og á því er
ekkert lát. Öfugt við það sem annars
staðar gerist í veröldinni eru flestir
hellanna opnir og aðgengilegir.
Alla síðustu öld eyðilagði íslenskur
almenningur og erlendir ferðamenn
í óvitaskap eða safnáráttu óheyrilegt
magn dropsteina, dropstráa og
annarra viðkvæmra myndana
í flestum þekktum hraunhellum
landsins og öllum þeim merkustu.
Reyndar lengur í Surtshelli.
Ekkert virtist draga úr þrátt
fyrir náttúruverndarlög 1956 og
friðlýsingu Náttúruverndarráðs
á dropsteinsmyndunum í hraun-
hellum landsins 1958. Á núlíðandi
öld tók ekki betra við. Hraðvaxandi
ferðamannastraumur, þörf fyrir
afþreyingu og frjáls umgengnisréttur
hafa leitt til vaxandi álags, ágangs
og umtals verðra skemmda, jafnt
í gamal kunnum sem nýfundnum
hraun hellum.
Mitt í öllu þessu uppnámi eru
staðsetningarhnit hraunhellisopa
og fleiri viðkvæm gögn Hella-
rannsóknafélags Íslands og
samstarfsaðila birt opinberlega árið
2006, þvert á góða hellamennsku.24
Hvað er til ráða?
Verndun og varðveisla viðkvæmrar
náttúru landsins þarfnast endur-
skoðunar. Ný hugsun, þekking,
hófsemi, virðing og áræðni í bland
– þetta er ekki aðeins forsenda
sáttar við okkar eldgömlu Ísafold,
heldur forsenda mannlífs hér
á jörð. Verndun er ekki lengur
fólgin í dæmigerðri íslenskri
friðlýsingu, innantómum orðum og
aðgerðaleysi í framhaldinu. Þvert
á móti: Verndun og varðveisla
íslenskrar náttúru, og nýting hennar
með sýningu að hinu fyrrtalda
gefnu, krefst alls hins besta í okkur.
Vilja, samráðs, samvinnu, þekkingar,
útsjónarsemi og áræðni.
Það eru ljós í myrkrinu. Við búum
yfir hæfileikum, aðlögunarhæfni
og vilja til samstarfs. Við þurfum
núna að læra að líta í eigin barm
og taka okkur taki. Við gerum
öll mistök. Enginn verður minni
maður við að viðurkenna mistök
sín. Læra. Vandinn leysist ekki
fyrr en þrjóskast er við. Við erum
úrræðagóð og búum yfir getu til að
læra og vinna saman. Til þess var
okkur jú vitið gefið. Og samfélagið,
samfélag manna, er forsenda þess
að mennskan njóti sín.
Í því ljósi og trú á það góða
er skrifuð þessi óvenjulega og
óhefðbundna grein.
Abstract
Surtshellir in Hallmundarhraun
Surtshellir, or the Surtshellir-Stefáns hellir
system, the longest and best known lava
cave in Iceland, is discussed in a rather un-
conventional manner. The main emphasis
is on the causal relationship between hu-
man visits/traffic and damage. Historical
records, starting with Hallmundarkviða
from the 9th or 10th century, to the torture
of Órækja Snorrason in the 13th century,
are gathered. The exploration of the cave
starts with the visit of Þorkell Arngrímsson,
first reported in Thomæ Bartolini Acta med-
ica & philosophica Hafniensia, 1675 or 1676.
Eggert Ólafsson and Bjarni Pálsson explore
and survey the cave in 1750 and 1753 and
describe it in their travel book publ. 1772.
Their travel book soon became popular. It
was translated into German, English and
French before the end of the 18th century
and widely read. The main observations,
travel reports and scientific reports from
1675–1972 are covered, with the main em-
phasis on the relationship between human
traffic and damage.
Under the heading, Memories from
Kalmanstunga, Árni, one of the authors,
covers the years of his childhood years in
upper Borgarfjörður. By that time the caus-
al relationship between human visits and
damage had been clear to the locals at
Kalmanstunga for a long time. Almost
considered a law of nature. The finding of
the Gullborg caves in the summer of 1957
is braided with the comments of the elders,
news coverage, countermeasures, nature
conservation laws and the Nature
Conservation Council’s declaration of the
dripstone formations of lava caves as natu-
ral monuments. The countermeasures
slowed the process, but came nowhere
near preventing the damage the elders at
Kalmanstunga foresaw.
The poor conservation state of the lava
caves is discussed. On the contrary, else-
where on earth, the caves are more or less
open and accessible to the public and tour-
ists alike. Such a situation leads inevitably
and without exception to damage. The
GPS-location of most cave entrances have
been published and are easily available,
both from written sources and on the inter-
net. Once the coordinates are known, the
caves can easily be found and most of them