Náttúrufræðingurinn

Árgangur

Náttúrufræðingurinn - 2016, Síða 61

Náttúrufræðingurinn - 2016, Síða 61
133 Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags Gígurinn gaus ösku til 4. apríl 1964 en þá lokaðist hann frá sjó. Í apríl myndaðist hrauntjörn í gígnum og hraun streymdi frá honum þar til 17. maí 1965 að virknin fluttist í neðansjávargíg sem myndaði aðra eyju, Syrtling.17–20 Bestu sýnin náðust 21. febrúar 1965 (2. mynd)21. Þá var yfirborð tjarnarinnar storkið en lítill innri gígur enn virkur. Gas streymdi út um vakir milli jaka. Gassýni voru tekin til að greina gastegundir, tvívetni og radon. Niðurstöður hafa verið birtar í greinum Guðmundar E. Sigvaldasonar og Gunnlaugs Elíssonar,22 Braga Árnasonar og Þorbjarnar Sigurgeirssonar,23 og Sveinbjörns Björnssonar.24 Nitur og eðalgös reyndust aðeins 0,5% af rúmmálshluta gasa. Vatnsgufan var ekki ættuð úr sjó heldur beint úr kvikunni. Vatn í kviku skiptir miklu máli við hegðun eldgosa og getur valdið gufusprengingum. Þegar þrýstingi léttir mettast kvikan af vatni og það fer að mynda gufubólur sem blása kvikuna í froðu. Vatnið mældist 4,7 g í lítra af óþéttanlegum gösum og því fylgdi radon með virknina 120–170 pCurie/L eða 4,4–6,3 Bq/L. Ef við vissum hver styrkur radons var í kvikunni áður en það rauk burt með vatninu gætum við reiknað úr hve mörgum grömmum af kviku vatnið er komið. Sýni var tekið úr þaki hrauntjarnarinnar til greiningar á radíni. Í því reyndust vera 0,17*10-12 g af radíni í g bergs. Samkvæmt því hefur radonstyrkur í kvikunni áður en hún afgasaðist verið 0,17 pC/g. Þetta eru nokkur þúsund atóma í hverju grammi kviku. Radonið, 120 pC, og vatnið, 4,7 g, í hverjum lítra af óþéttanlegum gösum eru þá komin úr 706 g af kviku. Samkvæmt þessu hefur vatn sem losnaði úr kvikunni í mesta lagi verið 0,67% af þunga hennar (wt%). Gufa í þessu magni veldur ekki sprengingum þegar hún losnar í gígnum en það gerðist meðan sjór flæddi inn að auki. RADON SEM FYRIRBOÐI JARÐSKJÁLFTA Menn hafa veitt því eftirtekt að radonstyrkur í grunnvatni breytist stundum á undan stórum jarðskjálftum. Þekktasta dæmið er undanfari jarðskjálfta í Tasjkent í Úsbekistan 1966. Talið er að radonstyrkurinn breytist vegna þess að spennur í bergi opni nýjar glufur fyrir radonið eða loki þeim. Breytingarnar verða á allstóru svæði umhverfis væntanleg upptök jarðskjálfta. Því gætu mælingar á radonstyrk í borholum gefið aðvörun um að skjálfti væri í aðsigi. Egill Hauksson jarðeðlisfræðingur hafði unnið við uppsetningu jarðskjálftamæla á vegum Raunvísindastofnunar áður en hann fór til framhaldsnáms við Lamontstofnun Columbia-háskóla í Bandaríkjunum. Bandaríska jarðfræðistofnunin USGS veitti honum og samstarfsmönnum hans styrk árið 1977 til að setja upp ellefu mælistöðvar fyrir radon í jarðhitavatni á Íslandi.25,26 Níu af þessum stöðvum voru á upptakasvæði Suðurlandsskjálfta þar sem menn bjuggust við stórum skjálfta innan nokkurra áratuga. Sýni voru tekin úr borholum allt að átta sinnum í mánuði á hverri stöð og radonið mælt hjá Raunvísindastofnun. Einnig var rekinn mælir á Flúðum og mældi hann radonstyrk samfellt í rennsli. Þessum mælingum var haldið áfram næstu ár og á sumum stöðvanna allt til ársins 1993. Úr þeim fengust 3–16 ára tímaraðir sem unnt var að bera saman við skjálftavirkni á sama tímabili. Töluverð tengsl reyndust á milli breytinga í radoni og skjálftavirkni. Um 35% af breytingum í radonstyrk virtust tengjast skjálftum.27 Oftast voru breytingarnar þannig að radonstyrkur jókst stuttu áður en skjálfti kom. Einnig sáust breytingar sem tengdust gosum í Heklu 1980 og 1981. Mælingar hófust aftur árið 1999 með endurbættri mælitækni. Þær sýndu miklar radonbreytingar á skjálftasvæði Suðurlands fyrir stóru jarðskjálftana þar 17. og 21. júní 2000.28 Nú lækkaði styrkur radons á öllum stöðvum 1–5 mánuðum fyrir skjálftana en tók þó nokkur skammvinn stökk upp á við. Eftir skjálftana var styrkur radons á svæðinu um þrjá mánuði að jafna sig. LOKAORÐ Geislavirkni af völdum radons í hveragasi bendir til þess að móðurefnið radín hafi safnast í útfellingar á sprunguveggjum í uppstreymisrás hveranna. Styrkur radons er hærri á háhitasvæðum. Orsök þess gæti verið að hærri hiti ásamt kvikugösum í rótum háhitakerfa auðveldi úrþvott radíns sem aftur falli út úr vatninu við suðu og lægra hitastig í uppstreymisrásum þess. Einnig gæti súrt berg í rótum háhitakerfa skipt máli þar sem styrkur radíns er hærri í súru bergi en basískum hraunlögum. Þessa tilgátu mætti prófa með greiningu á radíni í borsvarfi, súlfatskán, kísilhrúðri og útfellingum í borholubúnaði á háhitasvæðum. Í jarðvegi mælist oft hærri styrkur radons yfir huldum mis- gengjum. Það á bæði við radon (222Rn) með helmingunartímann 3,8 daga og samsætuna þóron (220Rn) sem er með helmingunartíma 54,5 sekúndur. Aukinn styrkur þórons verður ekki skýrður nema með upp söfnun ættmóðurinnar þórín (232Th) í jarðveginum yfir misgenginu. Aukinn styrkur radons gæti átt sér sömu skýringu, þ.e. uppsöfnun radíns í jarðveginum eða í útfellingum grunnt í sprungum misgengisins. Radon getur nýst sem ferilefni og var m.a. notað til að meta hve mikið vatn var í kviku í Surtseyjargosinu. Radon hefur einnig komið að gagni sem forboði jarðskjálfta. Aðstæður til að prófa gildi radonmælinga í því skyni eru óvenju góðar á jarðskjálftasvæði Suðurlands. Glögg dæmi um tengsl radons í hverum og aðdraganda stórra skjálfta fengust í skjálftunum 17. og 21. júní árið 2000.
Síða 1
Síða 2
Síða 3
Síða 4
Síða 5
Síða 6
Síða 7
Síða 8
Síða 9
Síða 10
Síða 11
Síða 12
Síða 13
Síða 14
Síða 15
Síða 16
Síða 17
Síða 18
Síða 19
Síða 20
Síða 21
Síða 22
Síða 23
Síða 24
Síða 25
Síða 26
Síða 27
Síða 28
Síða 29
Síða 30
Síða 31
Síða 32
Síða 33
Síða 34
Síða 35
Síða 36
Síða 37
Síða 38
Síða 39
Síða 40
Síða 41
Síða 42
Síða 43
Síða 44
Síða 45
Síða 46
Síða 47
Síða 48
Síða 49
Síða 50
Síða 51
Síða 52
Síða 53
Síða 54
Síða 55
Síða 56
Síða 57
Síða 58
Síða 59
Síða 60
Síða 61
Síða 62
Síða 63
Síða 64
Síða 65
Síða 66
Síða 67
Síða 68
Síða 69
Síða 70
Síða 71
Síða 72
Síða 73
Síða 74
Síða 75
Síða 76
Síða 77
Síða 78
Síða 79
Síða 80
Síða 81
Síða 82
Síða 83
Síða 84
Síða 85
Síða 86
Síða 87
Síða 88

x

Náttúrufræðingurinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Náttúrufræðingurinn
https://timarit.is/publication/337

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.