Náttúrufræðingurinn - 2016, Síða 66

Náttúrufræðingurinn
138
Stjörnu skrár eru öllum aðgengilegar
og nýtast í viðmiðsstjarnhnitafræði,
t.d. ef ákvarða skal hreyfingu
stjarna, smástirna eða halastjarna.15
Stjörnuathugandi tekur myndir
af viðfangsefni, og á þeim birtast
einnig stjörnur með þekkt stöðuhnit.
Tölvuforrit gera kleift að setja
hnitakerfi inn í myndirnar þegar
þekktu stjörnurnar eru hnitsettar.
Að því loknu er hægt að ákvarða
stöðu viðfangsefnis með góðri
nákvæmni.14
Stjörnuáhugamenn erlendis hafa
sannreynt að sjónaukar svipaðrar
stærðar og höfundur notar nægja
fyllilega til svona mælinga. Hve
nákvæmar þær eru er m.a. háð
gæðum sjónaukans sem myndað er
með og athugunarskilyrðum. 14,16,17
Hér á landi er veðurfar of
óstöðugt til reglubundinna stjörnu-
athugana og ógerlegt annað en
að nýta þær heiðríkjunætur sem
bjóðast. Athugunarskilyrði ráðast
af gagnsæi og stöðugleika loftsins,
hæð stjörnu yfir sjóndeildarhring
og veðurskilyrðum.18 Heimaslóðir
höfundar eru á láglendi nærri sjó
þar sem rakt loft veldur meiri
óvissu en í meiri hæð og þurrara
lofti. Óvenjulega góð skilyrði verða
aðeins tvisvar eða þrisvar á ári.
Bjartar sumarnætur skerða líka
tímabil stjörnuathugana þriðjung
ársins.
Gagnaöflun – myndataka
Myndir voru teknar með SBIG
STL11kM CCD-myndflöguvél
og Meade LX-200, 30 cm linsu-/
spegilsjónauka. Notaður var
Lumi con Giant Easy Guider-
hjástefnubeinir með innbyggðri
linsu sem fletur myndflötinn í
þessari gerð sjónauka. Gagnaöflun
var sinnt frá Hafnarfirði veturinn
2012–2013 en frá Hornafirði eftir
það. Myndgögnum var einnig
safnað veturna 2013–2014, 2014–
2015 og 2015–2016 og því samanlagt
yfir fjögur ár.
Yfirleitt voru teknar 10–16
myndir hverja nótt sem mælt var og
notaðar til að áætla meðaltalsstöðu
viðfangsefnis. Veturinn 2015–2016
var myndum fjölgað og teknar
60 hverja nótt. Þær voru vistaðar
sem FITS-skrár. Þá hefur hver
díll tölugildi sem forrit nota til
útreikninga (4. mynd). Auk þess
voru teknar ólýstar myndir (e. dark
frame) í hvert sinn. Þær sýna suð sem
myndast af völdum lágs rafstraums
sem flæðir um myndflöguna en
það skynjar flagan eins og annað
ljós. Rafstraumurinn er breytilegur
milli díla en heildarútkoman er sú
að myndir verða misbjartar. Til þess
að minnka áhrif suðsins enn frekar
er myndflagan kæld. Venjan var að
halda henni u.þ.b. 30°C kaldari en
umhverfishita.
Suðið er dregið frá raun-
myndunum með ólýstu mynd-
un um. Útkoman verður sú að bak-
grunnurinn er dimmari og flatari
og stjörnurnar skarpari. Ekki voru
teknar svonefndar jafnlýsimyndir
(e. flat field) þar sem ekkert bendir
til þess að þær hafi nokkur áhrif í
stjarnhnitamælingum.14
3. mynd. Hliðrunarferill fastastjörnu mótast af brautargöngu jarðar umhverfis sólu (skýringin gerir ekki ráð fyrir eiginhreyfingu),
a) stjarna í sjónlínu frá sporbrautarfleti teiknar rák yfir árið sem stjarnan virðist hliðrast eftir fram og aftur, b) hornrétt yfir brautarfleti
yrði ferillinn nær hring, sbr. sporbraut jarðar, c) á milli myndar hliðrunin sporvölulaga feril (fyrirmynd: Hirschfeld, 2000). – Demonstration
of a star‘s parallax due to orbital movement of Earth (the explanation ignores proper motion), a) situated along the orbital plane would
move forth and back and form stripe, b) perpendicular to orbital plane the form would be circular, c) in between it take a form of an ellipse
(based on Hirshfeld, 2000).