Náttúrufræðingurinn - 2016, Síða 76

Náttúrufræðingurinn
148
verða til vegna þess að á vorin
situr jarðvegurinn ofan á holklaka.
Vatnsósa jarðvegurinn sígur eða silast
undan hallanum og leggst í fellingar
sem mynda paldrana.8
Í fjórðu útgáfu hinnar opinberu
náttúruminjaskrár (1984)9 er
Eyjarhóll skráður „og um 200 m breið
jarðsilsbrekka norður af hólnum
í Pétursey“. „Stakur, keilulaga
blágrýtishóll, afar sérstætt stalla-
landslag vegna jarðsils.“ Í fimmtu
útgáfu skrárinnar (1988)10 og á vef
Umhverfisstofnunar11 er sagt að
brekkan sé „pöldrótt“ og landslagið
„afar sérstætt vegna pöldra (jarðsils)“.
Í sjöundu útgáfu (1996) er „pöldra“
breytt í „paldra“.12 Samkvæmt
Íslenskri orðabók (3. útg. 2002) merkir
orðið paldra/paldri ýmiss konar
mishæðir í landslagi, þar á meðal
„stalla, þrep í brekkum“.13
Eins og sjá má af ofangreindum
tilvitnunum eru ýmsar skoðanir á
tilurð stallanna og ekki er einsætt
hvernig beri að útskýra þá. Skýring
kennslubókarinnar stemmir ekki
vel við þá staðreynd að jarðvegur
frýs sjaldan í Vestur-Skaftafellssýslu
og holklaki er varla til í grónum
jarðvegi. Flestir munu þó geta
fallist á þá skýringu að um sé
að ræða einhverja tegund jarðsils
(solifluction).
Ólafur Arnalds bendir í
fyrrnefndum athugasemdum á
skyldleika stallabrekkna við þúfur,
sem eru eitt helsta sérkenni íslensks
landslags, og hann telur leiða af
þeirri sérstöku jarðvegsgerð,
eldfjallajörð (andosol), sem hér
er ríkjandi, í samspili við loftslag,
grunnvatn og beit. Hann segir þúfur
líka þekkjast á Asoreyjum, þar sem
aldrei frýs.b
Fróðlegt væri að heyra eitthvað
frekar frá Skaftfellingum um þetta
efni, t.d. hvaða álit þeir hafa á hlut
búfjár í myndun stallanna og hvort
heyjað var í stallabrekkum og þá
hvernig.
Í þeim takmarkaða erlenda
bókakosti um jarðfræði sem
höfundur hefur yfir að ráða hefur
hann ekki rekist á myndanir er
greinilega samsvara umræddum
stallabrekkum, þó getið sé um skyld
fyrirbæri í Bretlandi, Skandinavíu
og Kanada, t.d. í Periglacial
Geomorphology eftir Embleton og
King.14 Það yrði of langt mál að fara
nánar í slíkan samanburð.c
Að lokum þakka ég Ólafi
Arnalds jarðvegsfræðingi við
Land búnaðarháskóla Íslands á
Hvanneyri fyrir yfirlestur og
gagnlegar athugasemdir við
þennan pistil, sem hér var vísað til.
Snorri Baldursson þjóðgarðsvörður
á Kirkjubæjarklaustri á sérstakar
þakkir skildar fyrir að víkjast vel
við þeirri beiðni minni að ljósmynda
stallabrekkur í Mýrdal og á Síðu
með svo góðum árangri er hér getur
að líta.
b Ólafur hefur ritað um eðli og eiginleika jarðvegs á Íslandi í bók sinni The Soils of Iceland, World Soils Book Series, Springer, Dordrecht, Hollandi, 2015. Þar er
einnig að finna myndir af stallabrekkum.
c Sá erlendi fræðimaður sem mest hefur kannað og ritað um frostverkun á íslenskan jarðveg er Þjóðverjinn Ekkehard Schunke. Merkasta ritverk hans um það
efni mun vera: Die Periglacialerscheinungen Islands in Abhängigkeit von Klima und Substrat. Abhandlungen der Akademie der Wissenschaften, Göttingen. Math.-
Naturwiss. Reihe, Dec. 1975. Rit hans eru greinarhöfundi ekki tiltæk.
Heimildir
1. Ólafur Arnalds 2016. Stallabrekkur. Handrit. Athugasemdir við þessa
grein, í vörslu Ólafs og greinarhöfundar.
2. Ólafur Arnalds 2015. The Soils of Iceland. Springer, án útgst. 183 bls.
3. Helgi Jónsson 1906. Vegetationen i Syd-Island. Botanisk Tidsskrift 27.
1–82 (tilv. bls. 36–37).
4. Sigurður Þórarinsson 1981. Sitthvað úr Suðurlandsferðum. Jökull 31.
65–81 (tilv. bls. 73–74).
5. Helgi Torfason 1984. Jarðsil í Pétursey. Náttúrufræðingurinn 53 (3–4).
160.
6. Jón Jónsson 1985. Athugasemd. Orð í eyra. Náttúrufræðingurinn 54 (2).
92.
7. Ólafur Arnalds 2010. Kulferli, frost og mold. Landbúnaðarháskóli
Íslands, Reykjavík. 27 bls. (tilv. bls. 20).
8. Jóhann Ísak Pétursson og Jón Gauti Jónsson 2004. Almenn jarðfræði.
IÐNÚ, Reykjavík. 274 bls. (tilv. bls. 209).
9. Náttúruminjaskrá 1984. Fjórða útg. Náttúruverndarráð, Reykjavík. 32
bls.
10. Náttúruminjaskrá 1988. Fimmta útg. Náttúruverndarráð, Reykjavík. 60
bls. og kort.
11. Náttúruminjaskrá Suðurlands. Umhverfisstofnun. Skoðað í september
2016 á http://www.ust.is/einstaklingar/nattura/natturuminjaskra/
sudurland/
12. Náttúruminjaskrá 1996. Sjöunda útg. Náttúruverndarráð, Reykjavík. 62
bls. og kort.
13. Íslensk orðabók 2002. Þriðja útgáfa, aukin og endurbætt. Ritstjóri
Mörður Árnason. Edda, Reykjavík. (Tilvitnuð fletta óbreytt frá 1. útg.
1964.)
14. Embleton, C. & King, C.A.M. 1975. Periglacial Geomorphology. Edward
Arnold, London. 203 bls.
Um höfundinn
Helgi Hallgrímsson (f. 1935) er líffræðingur að mennt. Helgi var
forstöðumaður Náttúrugripasafnsins á Akureyri í aldarfjórðung
og ritstjóri Týlis – tímarits um náttúrufræði og náttúruvernd – í
15 ár. Hann hefur mest fengist við rannsóknir á íslenskum
sveppum og vatnalífi og ritað bækur um þau efni auk fjölda
tímaritsgreina. Helgi er búsettur á Egilsstöðum og fæst við
ritstörf og grúsk.
Póst- og netfang höfundar
Helgi Hallgrímsson
Lagarási 2
700 Egilsstöðum
hhall@simnet.is