Náttúrufræðingurinn - 2016, Qupperneq 82

Náttúrufræðingurinn
154
Kaflinn um nytjar mýra og hnignun
er áhugaverður, einkum í ljósi nýlegrar
umræðu um endurheimt votlendis sem
leið til að draga úr losun koltvísýrings
út í andrúmsloftið. Í gegnum aldirnar
nýttu bændur votlendið til að afla
útheyja en það snarbreyttist eftir
gífurlega framræslu í 40 ár sem náði
hámarki um miðja öldina (1882 var
hlutur útheyja 67%, árið 1932 var hann
50% og árið 1972 var hann kominn
niður í 0,5%). Enn er ræst fram en
fyrsta formlega endurheimtin átti sér
stað 1996. Á láglendi Suðurlands var
árið 1990 einungis eftir um 3% af
óröskuðu votlendi sem kortlagt var í
byrjun 19. aldar. Fjallað er um hvaða
áhrif framræsla hefur á jarðveg og
lífsskilyrði dýra, og um breytingar á
gróðri og dýralífi, en höfundur bendir
á að rannsóknir á þessu sviði eru
takmarkaðar.
Jarðhitasvæði eru afar sérstök
búsvæði sem Snorri gerir grein
fyrir í ágætum kafla. Í nýlegri
rannsókn í Vonarskarði fundust 50
nýjar bakteríutegundir og tíu nýjar
fornbakteríur. Áhugavert er að
lesa um lífverur sem hafa aðlagast
hitanum sérstaklega og lifa ekki
annars staðar. Þær eru fyrst og fremst
örverur, bæði blágerlar, bakteríur og
fornbakteríur, en 30 mosategundir, 12
tegundir blómplantna og byrkninga
og ein dýrategund, laugafluga, finnast
einungis þar sem jarðhita gætir.
Margar tegundir sem finnast á þessum
svæðum geta líka lifað annars staðar.
Kafli 5. Lífríki þurrlendis
(bls. 238–319)
Höfundur byrjar á að benda
á þann grundvallarmun sem er á
lífsskilyrðum á þurrlendi og í sjó- og
ferskvatni en tekur síðan dæmi af
mýinu við Mývatn sem sýnir hvernig
vistkerfi þurrlendis og ferskvatns
tengjast. Kaflanum er skipt upp í
undirkafla um jarðveg, vistkerfi og
samfélög, gróðurfar á Íslandi, flóru
og fúngu þurrlendis, æðplöntur, mosa,
sveppi og fléttur, landfánu, helstu
hópa hryggleysingja og hryggdýr.
Sama athugasemd er gerð hér og við
kaflann um lífríki sjávar: Efninu hefði
átt að skipa rökréttar í aðalkafla og
undirkafla.
Myndun gróðurmoldar tekur aldir,
jafnvel þúsaldir, og jarðvegur er því í
reynd óendurnýjanleg auðlind. Eyðing
hans er mikill skaði þar sem jarðvegur
er bæði búsvæði fyrir lífverur og
uppspretta vatns og næringar
fyrir gróður. Kaflinn um samfélög
og vistkerfi hefst með ábendingu
um að hugmyndir manna um eðli
þeirra hafa breyst mikið á síðustu
árum. Fjallað er um gróðurfélög og
gróðurkort, vistgerðir og vistgerðakort,
Corine-landflokkun, helstu gróður–
lendi þurrlendis, skógarmörk og
önnur gróðurmörk. Áður var litið
á gróðursamfélög sem einhvers
konar ofurlífveru sem þróaðist í átt
að ákveðnu hástigi (birkikjarr hér á
landi) og síðan kæmu dýrasamfélögin
í kjölfarið. Nú er almennt viðurkennt
að tilviljunarkenndir þættir ráða
miklu um framvindu gróðurs, svo
sem samsetning tegunda á hverjum
stað og ólífrænir umhverfisþættir, t.d.
veðurfarslegir þættir, náttúruhamfarir
og landnýting. Þurrlendi hefur
löngum verið skipt eftir ríkjandi gróðri
í samfélög plantna, gróðurfélög og
gróðurlendi samkvæmt kerfi sem
Steindór Steindórsson mótaði,7 og
hafa mörg gróðurkort verið unnin
í þeim anda. Á seinni árum hafa
menn einfaldað kerfið og sett minni
flokka saman í stærri heildir. Í upphafi
þessarar aldar hófst mikil vinna á
Náttúrufræðistofnun Íslands við að
flokka þurrlendið samkvæmt nýrri
sýn sem byggist á vistkerfum en ekki
plöntusamfélögum og er því talað
nú um vistgerðir og vistgerðakort.
Notuð er evrópsk aðferðafræði eins
langt og hún nær, en hér á landi
eru að sjálfsögðu vistgerðir sem
ekki finnast annars staðar í Evrópu.
Þegar bók Snorra kom út höfðu verið
skilgreindar 24 vistgerðir á hálendi
Íslands og er svokölluð melavist
langútbreiddust. Nú hafa alls verið
skilgreindar 56 landvistgerðir.8 Enn
eru gróðurlendiskortin notuð mikið.
Snorri lýsir helstu gróðurlendum
hér á landi og umfangi þeirra
(bersvæðisgróður, moslendi, mó–
lendi, gras- og blómlendi, kjarr- og
skóglendi).
Næsti kafli heitir Gróðurfar á
Íslandi, sem er ekki alveg viðeigandi
í ljósi þess sem á undan er komið.
Þarna fjallar Snorri um ástand gróðurs
og þau eyðingaröfl (m.a. beit) sem
hafa verið að verki en bendir líka á
takmarkanir matsaðferðanna. Miklar
upplýsingar koma fram í töflum, svo
sem þar sem mismunandi rofmyndir
eru skilgreindar (bls. 259). Að lokum
er fjallað um framvindu gróður-
samfélaga, á hraunum, jökulaurum og
örfoka landi, en einnig dýrasamfélaga
í jökulskerjum. Bent er á hvernig
þekking á þessum ferlum, t.d. á
hlutverki lífskurnar (lífrænnar jarð–
vegsskánar, sjá bls. 273), getur komið
sér vel við áætlanir um uppgræðslu.
Næstur er kafli um flóru landsins
og fúngu (sveppir og fléttur). Mikil
endurskoðun hefur að undanförnu
átt sér stað í flokkun lífvera og erfitt
að skera úr um margt í þeim fræðum
– sjá t.d. rammagrein um flokkun
þörunga (bls. 278). Deilt er um fjölda
tegunda og um það hvenær tegund
telst íslensk, því skilgreiningar eru á
reiki og margir hópar eru illa þekktir,
svo sem þörungar í ferskvatni og á
landi. Kaflinn um æðplöntur er mjög
stuttur, áhersla er lögð á að gefa
upp tegundafjölda hópa og fjalla um
æxlunarmáta. Síðan kemur að mosum,
sveppum og fléttum.
Umfjöllun um dýr er í nokkrum
undirköflum, eins og áður sagði.
Fyrst eru hryggleysingjar teknir fyrir.
Tegundafjöldi í helstu hópum þeirra
er gefinn upp. Mest er vitað um
lindýr, liðorma og liðdýr, sem er
langstærsti hópurinn. Þekking á fæðu
og lífsháttum dýranna er þó lítil, og
þar með óljóst um hlutverki þeirra
í vistkerfum þótt allir geri sér grein
fyrir því að það hlutverk er mikilsvert.
Ég leyfi mér að vekja athygli á
rammagrein um gulu mykjufluguna
þótt mér sé málið skylt (bls. 289;
þarna er vitnað í doktorsverkefni
undirritaðrar). Rétt er að benda á
að ekki er um mý að ræða þótt svo
megi skilja af titlinum. Orðtakið eins
og mý á mykjuskán vísar líklega í
taðflugur sem eru svartar, mun minni
en mykjuflugan og þekja gjarnan
hrossatað, kindaskít og kúadellur.
Helstu hópum liðdýra er lýst,