Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.03.2000, Qupperneq 23

- Hvað liggur að baki?
Hvað liggur að baki ofbeldis í fjölskyldum og samfélögum?
Dr. Marjorie White er ein þeirra sem hefur leitast við að
svara þessari spurningu. Dr. White er fyrrverandi prófessor
við háskólann í Flórída og var gestaprófessor við náms-
braut í hjúkrunarfræði, Háskóla íslands, á haustönn. Hún
er bæði hjúkrunarfræðingur og félagsfræðingur að mennt
og hefur unnið að mörgum rannsóknum á fjölskyldum
undanfarin 20 ár og fengið til þess ýmsa styrki. Hún er
aðalrannsakandi í samvinnuverkefni milli Bandaríkjanna og
Norðuriandanna - „Family Dynamics Nursing Project" -
sem snýst um rannsóknir á barnafjölskyldum. Rann-
sóknarhópar í þessu verkefni hafa athugað fjölskyldur á
íslandi, Danmörku, Svíþjóð, Finnlandi og Noregi til að
kanna hvað er ólíkt og líkt með þeim og afla upplýsinga til
leiðbeiningar fyrir heilbrigðisstarfsfólk sem vinnur við
fjölskyldumeðferð.
Dr. White var Fulbright-rannsakandi við háskólann í
Tampere þar sem hún ásamt finnskum hjúkrunarrann-
sakendum, bar saman samskipti í þeim fjölskyldum þar
sem illa var farið með börn og í fjölskyldum þar sem það
var ekki gert, í fjórum borgum í Finnlandi. Dr. White hélt
opinn fyrirlestur á vegum Rannsóknarstofnunar í hjúkr-
unarfræði í nóvemberlok og sagði þar m.a. frá niðurstöð-
um rannsókna sinna. Hún sagði ofbeldi og vanrækslu á
börnum ekki ný af nálinni og mörg dæmi mætti finna í
sögunni um slíkt. Nú á síðari tímum hefur þagnarmúr
fjölskyldunar hinsvegar verið rofinn og athyglin þannig
beinst að ýmsum neikvæðum þáttum sem hafa í sumum
tilfellum þrifist í skjóli hennar.
En hvernig er ofbeldi á börnum skilgreint lögum sam-
kvæmt? Hún sagðist ekki hafa fundið skýra skilgreiningu í
íslenskum lögum en samkvæmt breskum lögum er ofbeldi
gegn börnum skilgreint þannig: „III meðferð á börnum er
allt það sem einstaklingar, stofnanir eða stefnumótun opin-
berra aðila gera eða gera ekki og beint eða óbeint skaðar
börnin og skerðir möguleika þeirra á að þroskast á
öruggan og heilbrigðan hátt til þess að verða fullorðnir
einstaklingar." Segja má því að börn, sem búa við ofbeldi
eða vanrækslu, búi í félagslega eitruðu umhverfi sem er
öllum samfélögum til minnkunar. En hver er undirrót
ofbeidis, er orsaka ofbeldis að leita innan fjölskyldunnar og
hefur það svo áhrif á samfélagið allt, eða er eitthvert
ofbeldi í samfélaginu sem hefur áhrif á fjölskylduna? Eða
er ef til vill ákveðin víxlverkun til staðar?
Ofbeldi hefur alltaf verið til
Dr. White sagði ofbeldi ala af sér ofbeldi og rannsakendur
hafi bent á að líkur á ofbeldi gegn börnum aukist um 150
prósent ef makinn er beittur ofbeldi. Barnaþrælkun og
misþyrmingar hafa viðgengist í gegnum aldirnar, þannig
var vansköpuðum börnum útrýmt í Spörtu til forna og
börn notuð til að sinna ýmsum störfum í Bretlandi á 18.
öldinni, sótarar voru t.d. gjarnan 6-7 ára drengir sem voru
iðulega klæðlitlir að hreinsa skorsteina samtíðarmanna
sinna. Er orsaka ofbeldis ef til vill að leita í mannlegu eðli,
er maðurinn þannig í eðli sínu slæmur? Ýmsir hugsuðir
hafa haldið því fram. Thomas Hobbes var á þeirri skoðun
á 17. öldinni, hann taldi manninum eðlislægt að taka til sín
allt sem hann gæti með öllum mögulegum ráðum,
Machiavelli, stjórnspekingur og rithöfundur á 15. og 16.
öld, sagði mannlegt eðli spillt og slæmt.
Ýmsar tilraunir hafa verið gerðar á síðari árum til að
tryggja hag barna og draga úr misnotkun, fyrst með
barnasáttmála Sameinuðu þjóðanna og síðar með ýmsum
lagaákvæðum. Nú um stundir greina fjölmiðlar frá slæmri
meðferð á börnum. Þar er vanræksla barna algengust eða
um 50 prósent skráðra tilfella í Bretlandi og Bandaríkj-
unum, sum börn fá ekki hollan mat eða viðunandi klæði
og í sumum tilfellum þurfa þau að bera ábyrgð á foreldrum
sínum sem eru ófærir að sjá um þau vegna geðrænna
örðugleika, drykkju eða eiturlyfjaneyslu. Dr. White sagði
rannsakendur ekki hafa fundið eina ákveðna orsök van-
rækslu og misnotkunar barna heldur væru að verki margir
samverkandi þættir. Þannig væru meiri líkur á ofbeldi og
vanrækslu gagnart börnum í lágstéttarfjölskyldum þar sem
foreldrarnir hefðu litla menntun og meiri líkur væru á
ofbeldi ef foreldrarnir væru ungir og sambýlingur móður-
innar á heimilinu væri ekki faðir barnsins. Þá skipta
einstaklingsbundnir þættir barnsins máli, svo sem líkam-
legir eða tilfinningalegir örðugleikar. Samskipti foreldra og
barna hafa einnig áhrif, t.d. tengslamyndun. Þá eru meiri
líkur á ofbeldi og vanrækslu ef ofbeldi hefur verið til staðar
23
Tímarit hjúkrunarfræðinga • 1. tbl. 76. árg. 2000