Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.08.2000, Blaðsíða 15

Hlutverk hjúkrunarfræðinga og Ijósmæðra
Það er einmitt úr þessum jarðvegi þekkingarleysis, þröngra
viðhorfa og þar af leiðandi takmarkaðs aðgengis að sprottið
hefur umræða um að fleiri aðilar en læknar ættu að veita
þjónustu varðandi neyðargetnaðarvörn til að auðveldara væri
að nálgast hana. Víða í nágrannalöndum okkar koma
hjúkrunarfræðingar og Ijósmæður að þessu máli. í Svíþjóð er
getnaðarvarnaþjónusta að mestu leyti í höndum sérmennt-
aðra Ijósmæðra og þar hafa þær leyfi til að ávísa neyðar-
getnaðarvörn (Rogela og Anzén, 1995). í Bretlandi hefur
verið fjallað um nauðsyn þess að gefa fleiri starfsstéttum,
eins og hjúkrunarfræðingum, leyfi til að gefa neyðargetnaðar-
vörn. Til þess þurfi þeir að fara á sérstök námskeið (Belfield
og Walsh, 1995). Hafa hjúkrunarfræðingar þar í landi sótt
sérstök námskeið og veitt fræðslu og ráðgjöf um getnaðar-
varnir um nokkurt skeið. í þessari umræðu í Bretlandi hefur
komið fram að auðveldara geti verið fyrir konur að nálgast
hjúkrunarfræðinga en lækna. Með því móti styttist biðtíminn
eftir þjónustu. Eins finnst fólki oft þægilegra að nálgast
hjúkrunarfræðing en lækni (Wootton, 1995).
Hér á landi er Ijóst að margt ungt fólk í efstu bekkjum
grunnskólans leitar til skólahjúkrunarfræðinga með þessi mál-
efni sem önnur. Hjúkrunarfræðingar þurfa á þessum starfs-
vettvangi að geta gefið neyðargetnaðarvörn að undangengnu
námskeiði. í örfáum framhaldsskólum starfa hjúkrunarfræð-
ingar þó að lög um framhaldsskóla kveði á um að þar skuli
starfrækt heilsuvernd (Lög um framhaldsskóla, 1996). Bæta
verður úr því ástandi því að huga þarf að margvíslegum
forvörnum á þessum árum, ekki síst varðandi kynheilbrigði.
Hlutverk lyfjafræðinga
Einnig hefur víða verið rætt um hlutverk lyfjafræðinga við
afgreiðslu neyðargetnaðarvarnar og eru ýmsir hlynntir því
að hún sé afgreidd í lyfjaverslunum, einkum hin nýja
levonorgestrel-neyðargetnaðarvörn sem hefur minni auka-
verkanir. Árið 1998 var samþykkt breyting á reglugerð hér
á landi sem heimilaði afgreiðslu neyðargetnaðarvarnar
(Tetragynon) í lyfjabúðum án lyfseðils (Tetragynon í lausa-
söiu bundið við afhendingu lyfjafræðings, 1998). Nokkrum
mánuðum síðar var hætt við það fyrirkomulag að ósk
lyfjaframleiðandans. Geta má þess að samkvæmt lyfja-
lögum nr. 93 frá 1994 er greint frá því í V. kafla 11. greinar
að í neyðartilfellum sé lyfjafræðingum heimilt að afhenda lyf
í minnstu pakkningu án lyfseðils. Gildir slíkt um neyðar-
getnarðarvörn sem önnur lyf (Lyfjalög, 1994). Óvíst er
hversu mikið hefur reynt á þetta ákvæði laganna varðandi
afgreiðslu á neyðargetnaðarvörn hér á landi.
Takmörkuð séraðstaða er víða í apótekum til að ræða
við fólk um viðkvæm málefni eins og kynlíf og getnaðar-
varnir. Huga mætti betur að þeim þætti.
Samantekt
Hér hefur verið greint frá því hvað neyðargetnaðarvörn er,
Fræðslusamtök um kynlíf og barneignir (FKB) voru stofnuð
árið 1992 og hafa m.a. lagt áherslu á að koma upplýs-
ingum um neyðargetnaðarvörn á framfæri líkt og samtök
af svipuðum toga í nágrannalöndum okkar hafa gert. Af
kynningarátaki samtakanna má nefna eftirfarandi:
• Haldinn var kynningarfundur um getnaðarvarnir [ byrjun
árs 1995 og þar m.a. fjallað um neyðargetnaðarvörn.
• Reynir T. Geirsson, kvensjúkdómalæknir, og Ósk Ingvars-
dóttir, kvensjúkdómalæknir, gerðu grein fyrir neyðar-
getnaðarvörn í Fréttabréfi samtakanna árið 1995.
• Árið 1995 var neyðargetnaðarvörn kynnt í Ó-þætti
sjónvarpsins.
• Höfundur þessarar greinar samdi bækling vorið 1996 um
neyðargetnaðarvörn og hefur honum verið dreift til
almennings og fagfólks.
• Sumarið 1996 voru upplýsingar um neyðargetnaðan/örn
sendar til allra heimilislækna, barnalækna og húðlækna.
• Haustið 1996 hélt formaður FKB erindi á forvarnadegi
fyrir heilsugæsluna á vegum Landlæknisembættisins.
• Haldinn var fræðslu- og umræðufundur með skóla-
hjúkrunarfræðingum um starfsemi FKB í Hinu húsinu þar
sem greint var frá neyðargetnaðarvörn.
• Fulltrúar FKB fara árlega á fjölda fræðslu- og umræðu-
funda í skólum og félagsmiðstöðvum þar sem ungu fólki
er greint frá þessari aðferð.
• Árið 1998 og 1999 var formaður FKB með fundi á Akureyri
með fagfólki, almenningi og ungu fólki þar sem upplýs-
ingum um neyðargetnaðan/örn var komið á framfæri.
• í lok febrúar og um miðjan apríl árið 2000 hélt FKB tvo
fræðslu- og umræðufundi um neyðargetnaðarvörn og
skyld málefni. Voru fundirnir haldnir fyrir hjúkrunarfræð-
inga í heilsugæslu og skólum, námsráðgjafa, heimilis-
lækna og félagsráðgjafa.
Miðað við núverandi þjónustu hér á landi getur fólk farið
til heimilislæknis, kvensjúkdómalæknis eða annarra lækna til
að fá neyðargetnaðarvörn. Utan þjónustutíma fyrrnefndra
aðila er hægt að hafa samband við vaktlækni á kvennadeild
Landspítalans eða Læknavaktina.
Einnig á ungt fólk kost á því að nálgast neyðargetnaðar-
vörn hjá ráðgjöfum FKB í Hinu húsinu (símboði 842 3045,
GSM 861 6186).
Ef ekki reynist unnt að ná í lækni skal snúa sér til
lyfjafræðings í lyfjaverslun.
hugsanlegar skýringar verið settar fram á takmörkuðu
aðgengi hennar og varpað fram hugmyndum um bætt
aðgengi. Segja má að margvíslegar ástæður liggi að baki
því að neyðargetnaðarvörn hefur ekki verið aðgengileg.
Hérlendis sem erlendis hefur vitneskja um neyðar-
getnaðarvörn verið lítil, bæði meðal fagfólks og almenn-
ings. Þær konur, sem hefðu þurft á henni að halda, áttu
því í fæstum tilvikum kost á að nota hana. í nágranna-
löndum okkar hefur á síðari árum verið fjallað meira en
áður um hve mikilvægt er að konur/stúlkur viti um tilvist
þessarar aðferðar til getnaðarvarnar og að þær geti nálg-
ast hana auðveldlega. Það er álitið nauðsynlegt að greiða
konum/stúlkum aðgang að henni með því t.d. að
139
Tímarit hjúkrunarfræðinga ■ 3. tbl. 76. árg. 2000