Tímarit hjúkrunarfræðinga - 01.12.2007, Page 56

Árið 1993 kom út grein um niðurstöður samráðsfundar um
næringarástand og næringarnám aldraðra á öldrunarstofnunum
á íslandi þar sem geint var frá almennum leiðum til að meta
næringarástand og næringarnám (Inga Þórsdóttir o.fl., 1993).
í þeirri rannsókn, sem hér er lýst, eru gildismetnar aðferðir,
bæði íslenskar og erlendar, lagðar til grundvallar skimun eftir
vannæringu og áhættu á vannæringu meðal aldraðra sem vel
hentar hérlendis.
Rannsóknir hafa sýnt að með því að grípa inn í aðstæður
aldraðra, sem eiga á hættu að verða vannærðir eða eru
það nú þegar, má oft bæta líðan og heilsufar. Rannsókn
Pedersen (2005) sýndi að með einstaklingsmiðaðri hjúkrun
og með þátttöku sjúklingsins er hægt að auka prótein- og
hitaeiningainntöku aldraðra sjúklinga sem fara í liðskiptaaðgerðir
og auka þannig batahorfur þeirra. Áhersla er þá lögð á að meta
þarfir við innlögn, veita sjúklingum kennslu og upplýsingar,
gera hjúkrunaráætlun og veita einstaklingsmiðaða hjúkrun
(Pedersen, 2005). í rannsókn Robinson, Vollmer og Hermes
(2003) mældist marktækt minni þreyta og slappleiki meðal
aldraðra, sem höfðu áverka eða máttminnkun í fótum, þégar
þeir fengu næringarmeðferð með aukaskömmtum af próteini og
kolvetnum ásamt hvíld, hreyfingu og slökun. Af framangreindu
má sjá að ýmislegt er hægt að gera ef meðferðaraðilar eru
meðvitaðir um áhættuþætti sjúklinga og ástand þeirra.
Ýmsir þættir í heilsufari aldraðra auka hættu á vannæringu,
s.s. erfiðleikar við tjáskipti, skert sjón og heyrn, rugl, heilabilun
og þunglyndi (Copeman, 2000). Á hjúkrunarheimilum þarf
sérstaklega að huga að þeim hópi sem er með heilabilun enda
hefur meirihluti íbúanna, eða 70%, einhver einkenni heilabilunar
(Heilbrigðisráðuneytið, 2006). Vaxandi einkenni heilabilunar gera
einstaklingnum æ erfiðara að matast vegna þess að hann tapar
getu til að borða sjálfur, setja mat upp í sig, tyggja og kyngja
(Berkhout o.fl., 1998). Því er mikilvægt að starfsfólk leiti allra
leiða til að auðvelda einstaklingnum að nærast, s.s. með því
að bjóða honum mat, sem honum hefur þótt góður, og mat
sem hægt er að tína upp í sig milli mála. Hafa þarf þó í huga
að að því getur komið að líkamlegt og andlegt ástand aldraðs
einstaklings er orðið það bágborið að ekkert er hægt að gera við
vaxandi vannæringu. Erlendis hefur nokkuð verið gert af því að
setja upp PEG-sondu (percutaneous endoscopic gastrostomy)
hjá heilabiluðum sjúklingum. Slík meðferð hefur verið umdeild
og hafa fræðimenn bent á að slík aðgerð geti lengt dauðastríð
einstaklingsins (Jones, 2007; Pennington, 2002). Rannsóknir
hafa einnig sýnt að PEG-sonda eykur ekki endilega lífslíkur
þessara einstaklinga (Murphy og Lipman, 2003) og getur enn
fremur haft alvarlegar afleiðingar fyrir heilsu þeirra (Finucane o.fl.,
1999). Hinn raunverulegi valkostur er því að auðvelda öldruðum
sjúklingum með öllum tiltækum ráðum að borða en þegar það
er ekki lengur hægt að tryggja þeim vellíðan.
Þegar hugað er að breytingum á mataræði aldraðra er vert
að hafa í huga að orkuþörf minnkar oft með hærri aldri vegna
rýrnunar á vöðvamassa en aldraðir þurfa að meðaltali um 1600
hitaeiningar ádag. Þar sem orkuþörf minnkar þarf fæðan að vera
þeim mun næringarríkari (Nordic Nutrition Recommendations
[NNRj, 2004). Próteinþörf aldraðra getur til að mynda aukist
við bráð veikindi, skurðaðgerðir eða sár (Biolo o.fl., 1997).
Vegna hjartasjúkdóma ættu aldraðir eins og aðrir að forðast
harða fitu, sem getur hækkað kólesteról, en jafnframt að borða
nægilegt magn fæðu sem inniheldur trefjaefni (NNR, 2004).
Hjúkrun aldraðra felur m.a. í sér að stuðla að því að þeir drekki
nægilega mikinn vökva en þorstatilfinning minnkar með aldri
(Ebersole o.fl., 2005). Algengt er að aldraða skorti nægilegt
magn af D- og B-12 - vítamínum og ættu þeir að taka það inn
auk kalks ef mjólkurmatur er af skornum skammti í fæðuvalinu
til að koma í veg fyrir beinþynningu (Ebersole o.fl., 2005;
NNR, 2004). Um aldraða gilda í raun almennar ráðleggingar
um mataræði: reglulegir matmálstímar og fjölbreytt fæðuval
úr öllum fæðuflokkum, þ.e. ávextir, grænmeti og kartöflur,
kornvörur (brauð og grautar), mjólkurmatur, fiskur og kjöt.
Þar sem margir aldraðir skjólstæðingar okkar eru lystarlitlir er
betra að máltíðir séu fleiri og smærri (a.m.k. fimm máltíðir á
dag) en fáar og stórar (sjá töflu 4). Fjölbreytt fæðuval eykur
líkur á að líkaminn fái nauðsynleg næringarefni. Ráðleggingar
Manneldisráðs og Lýðheilsustöðvar fela í sér annars vegar
ráðlagða dagskammta einstakra næringarefna, en matseðlar
stofnana eiga að styðjast við þá við samsetningu fæðisins, og
hins vegar ráðleggingar um mataræði, ábendingar og æskilega
samsetningu fæðunnar (Lýðheilsustöð; 2006). Árið 2001 var
gefinn út bæklingurinn Maturfyrir aldraða sem hjúkrunarheilmili
geta stuðst við, en hann verður endurútgefinn á árinu 2007.
Þar eru meðal annars tillögur að vikumatseðlum, upplýsingar
um fæði með breytta áferð (maukfæði) o.fl. (Manneldisráð
íslands, 2001). Þegar sérstakar aðstæður eru fyrir hendi, mikið
veikur eða vannærður einstaklingur eða sykursjúkur á í hlut,
er mælt með að hjúkrunarfólk leiti aðstoðar næringarráðgjafa.
í töflu 4 er yfirlit yfir sérstök atriði sem varða næringu aldraðra
sjúlkinga og íbúa á öldrunarstofnunum.
Þættir í skipulagi og þjónustu hjúkrunarheimila skipta einnig
máli og hafa áhrif á hversu vel íbúar nærast. Má þar nefna
tímasetningu matartíma, tímaskort á matmálstímum (Copeman,
2000), einfalt mataræði og skort á fagmenntuðu starfsfólki
(Copeman, 2000; Crogan og Shultz, 2000). Góð næring er
mikilvægur þáttur í hjúkrunarmeðferð. Það að borða felur ekki
eingöngu í sér það að næra líkamann heldur er það einnig mjög
félagsleg athöfn. Því hafa aðstæður, umhverfi og félagsskapur
mikið að segja um það hvernig maturinn smakkast og hversu
vel aldraður einstaklingur nærist (Herzberg, 1997). Mikilvægt
er að allir starfsmenn, ekki síður þeir sem eru faglærðir, taki
þátt í að aðstoða við máltíðir og að tryggt sé að ávallt sé nægt
starfsfólk á matmálstímum, bæði á dagvakt og kvöldvakt. Enn
fremur er mikilvægt að fræða alla starfsmenn um hvað getur
hindrað aldraða í að nærast vel, hvað hægt er að gera til bóta
og hversu mikilvæg næring er fyrir heilsu og lífsgæði (Crogan
og Shultz, 2000).
Lokaorð
Ljóst er að hætta á vannæringu aldraðra á öldrunardeildum er
veruleg. Til að fylgjast með ástandinu og geta gripið inn í það
er nauðsynlegt að skima reglulega eftir vannæringu. Hér hefur
verið útbúið hentugt skimunartæki til að greina vannæringu
54
Tímarit hjúkrunarfræðinga - 5. tbl. 83. árg. 2007