Jökull - 01.01.2012, Blaðsíða 20

S. Steinþórsson
Apollo-áætlunarinnar, var hann svo helsti leiðsögu-
maður þeirra.
Í Surtseyjargosinu 1963–1967 gafst íslenskum
jarðvísindamönnum í fyrsta sinn tækifæri að fylgjast
með eldgosi undir vatni, en við slík gos urðu til hinar
óteljandi móbergsmyndanir landsins. Sigurður tók
virkan þátt í rannsóknunum og þegar árið 1964 birt-
ist eftir hann bók um gosið, og með samstarfsmönnum
tvær fræðigreinar. Næstu árin birti hann margar grein-
ar um Surtsey á ýmsum tungumálum; árið 1967 kom
út eftir hann á ensku yfirlitsbók um gosið allt. Einnig
notaði hann tækifærið til að skrifa um fyrri neðansjáv-
argos við Ísland (1965).
Eftir Heklugosið 1947–1948 töldu menn, í ljósi
sögunnar, að næsta Heklugoss væri ekki að vænta fyrr
en eftir eina öld. En eins og oft vill verða með slíka
spádóma gaus Hekla aftur 1970 litlu gosi, og síðan
1980, 1991 og 2000. Sigurður var fljótur eins og fyrri
daginn að koma lýsingum á 1970-gosinu á prent, með
bók sama ár og vísindagrein árið 1972.
Upp úr 1960 tók jarðvísindamönnum mjög að
fjölga á Íslandi, og enn fremur eftir að að slík kennsla
var tekin upp við Háskóli Íslands 1968. Sigurður lét
þá þau orð falla í blaðaviðtali að vel færi á því að yngri
menn og sprækari tækju við að fylgjast með gjósandi
fjöllum í landinu. Þrátt fyrir það var hann framarlega í
flokki við rannsókn Heimaeyjargossins 1973 og fyrsti
höfundur greinar sem birtist í Nature um mánuði eftir
að gosið hófst. Kröflueldar 1974–1985 gáfu honum
tilefni til að skrifa The postglacial history of the Mý-
vatn area (1979), viðfangsefni sem hann hafði unnið
að frá því upp úr 1950. Þá skrifaði hann með öðr-
um grein í Nature um lítið gjóskulag sem myndaðist
við gos upp úr jarðhitaborholu. Lýsing á Heklugosinu
1980–1981, hin síðasta sem hann skrifaði, birtist árið
1983 að honum látnum. Þannig urðu fyrsta og síð-
asta eldgos sem Sigurður sá um dagana í Heklu, því
fræga fjalli sem hann hafði rannsakað manna mest og
byggt á gjóskutímatal sitt. Þótt undarlegt megi teljast
sá hann aldrei gos í Grímsvötnum, virkustu eldstöð
landsins, sem hafði kallað hann til sín 1934 frá öðr-
um verkum og áformum. Þrátt fyrir það lagði enginn
meira en hann að þekkingu á gossögu og skilningi á
virkni Grímsvatnagosa.
Frægasti jarðfræðingur Íslands
Helstu sérsvið Sigurðar innan jarðvísindanna voru
jöklafræði, landmótunarfræði og eldfjallafræði, sér
í lagi gjóskulagafræðin sem hann hafði sjálfur lagt
heiminum til. Hann átti auðvelt með að skrifa og allt
frá námsárum sínum í Svíþjóð var hann sískrifandi,
jafnt um önnur efni sem um jarð- og landfræði. Með-
al ritverka hans eru umsagnir um erlendar bækur um
Ísland og um nútímabókmenntir á Íslandi og hinum
Norðurlöndunum; enn fremur greinar um vísindasögu
og Íslandssögu (árið 1961 var hann kjörinn heiðurs-
doktor í sagnfræði við Háskóla Íslands). Skrif hans
um náttúruvernd kringum 1950 urðu til þess að honum
var falið ásamt öðrum að semja fyrstu náttúruverndar-
lög landsins sem tóku gildi 1956. Einnig átti hann
frumkvæði að fyrstu friðlýsingu jarðfræðilega merki-
legra svæða á landinu, Skaftafells í Öræfum og Jök-
ulsárgljúfra, en á báðum stöðum er nú fólkvangur.
Auk sinna mörgu læsilegu bóka og greina varð
Sigurður eftirsóttur víða um lönd sem fyrirlesari á
ráðstefnum og í háskólum. Eftir Heklugosið 1947–
1948 ferðaðist hann um og talaði undir kvikmynd sem
tekin var af gosinu frá upphafi til enda; einnig gerð-
ist hann heppinn ljósmyndari og slyngur að beita lit-
skyggnum í fyrirlestrum sínum. Hér á landi var hann
að sjálfsögðu mikils metinn sem vísindamaður, en var
þó að eigin mati ennþá þekktari fyrir söngtexta sína.
Söngvar Sigurðar eru enn sungnir nú á aldarafmælis-
ári hans en sennilega verður það þó sköpunarverk
hans, gjóskutímatalið, sem lengst heldur nafni hans
á lofti.
REFERENCES
A complete list of Sigurður Þórarinsson’s publica-
tions can be found in the festschrift Eldur er í norðri
(Sögufélag, Reykjavík 1982), with additions in
Jökull 34, p. 186 and 36, p. 10.
Ahlmann, H. W. and S. Thorarinsson 1943. Vatnajökull.
Scientific Results of the Swedish-Icelandic Investiga-
tions 1936-37-38. ESSELTE, Stockholm, 306 pp.
Arnold, J. R. and W. F. Libby 1949. Age Determinations
by Radiocarbon Content: Checks with Samples of
Known Age. Science 110, 678–680.
18 JÖKULL No. 62, 2012