Jökull


Jökull - 01.01.2012, Blaðsíða 17

Jökull - 01.01.2012, Blaðsíða 17
Sigurður Þórarinsson (1912–1983) meginás gjóskugeirans lá nokkru austan við Stöng. Í ljósi þess hve sérstætt að stærð og efnasamsetningu ljósa lagið í Þjórsárdal og á Norðurlandi er, hlaut það að tengjast þeim stað í annálum þar sem stuttlega seg- ir fyrir árið 1104: „Elds uppkoma hin fyrsta í Heklu- felli.“ Í grein í Þjóðviljanum 1949, „Sitt af hverju um sumarrannsóknir,“ lýsti Sigurður ártalið 1104 vera hið rétta fyrir aldur Þjórsárdalsvikursins. Gátan um beinagrindurnar 66 leystist ekki fyrr en 15 árum síðar þegar Sigurður komst að því að íslensk- ur mannfræðinemi, Eiður Kvaran, hefði grafið upp um 30 beinagrindur á Skeljastöðum árið 1935 og haft með sér til Þýskalands. Þar með var tala beinagrinda full- orðinna í kirkjugarðinum orðin nær 100, sem sam- kvæmt útreikningum Jóns Steffensen svaraði til þess að byggðin hefði farið í eyði kringum aldamótin 1100. Tefrokronologiska studier på Island Ófriðurinn sem hófst 1939 olli því að Sigurður „lok- aðist inni“ í Svíþjóð. Þá urðu að engu áform hans um framhald rannsóknanna í Þjórsárdal 1939 næstu tvö sumrin sem beinast skyldu að landfræðilegri þró- un Íslands eftir ísöld, og einkum breytingum á lofts- lagi og gróðurfari á fyrstu öldum byggðar í landinu. Í staðinn sneri hann sér að heimildarannsóknum sem urðu mikilvægur þáttur í doktorsritgerð hans 1944. Ís- lenskar heimildir var fyrst og fremst að finna í Kaup- mannahöfn og af fræðimönnum, sem við handritin voru að fást, lærði hann að nota þau og meta sann- gildi þeirra. Einnig kom menntaskólakunnátta hans í latínu, og nokkur grískuþekking, að góðum notum. Í Meteorologica eftir Aristoteles fann hann orðið tefra yfir eldfjallaösku, í lýsingu á eldgosi á eynni Vulcano. Orðið tefra var síðar þýtt með nýyrðinu gjóska. Doktorsritgerð Sigurðar, Tefrokronologiska stud- ier på Island, sem hann varði við háskólann í Stokk- hólmi 1944, skiptist í tvo meginhluta. Í hinum fyrri er lýst gjóskulagarannsóknum fram til 1939, með sér- stakri áherslu á vinnuna í Þjórsárdal. Þar er gerð grein fyrir öskusniðum, rituðum heimildum, efnasam- setningu ýmissa öskulaga og samanburði við ljósbrot þeirra, og einnig er lýst ítarlega Öskjugosinu 1875, öskulaginu, veðurfari o. s. frv., sem velþekktu líkani til samanburðar við hin eldri öskulög. Má segja að Sigurður noti þarna við rannsóknina nær allar þær að- ferðir sem enn eru notaðar í gjóskulagafræði aðrar en kornastærðagreiningu og efnamælingar með örgreini. Síðarnefnda aðferðin kom ekki fram fyrr en áratugum seinna, en í ritgerðinni leggur Sigurður til að mat á kornastærð gosmalar sé staðlað á sama hátt og tekið hafði verið upp við lýsingu á seti. Einnig tók hann upp stöðluð myndtákn á gjóskulagasniðum sínum fyr- ir hinar ýmsu gerðir og kornastærðir gjósku. Síðari hluti ritgerðarinnar er meira í ætt við upp- haflega áætlun Sigurðar að kanna umhverfisáhrif land- náms og búsetu Íslendinga í landi sínu. Þar er lýst frjókornasniðum frá Skallakoti og Stöng í Þjórsárdal og í báðum koma fram skörp skil í gróðurfari rétt of- an við lagið VIIa+b, sem nú kallast „landnámslag- ið“ og féll samkvæmt aldursgreiningu í jökulkjarna á Grænlandi árið 871 (±2 ár). Birkifrjóum fækk- ar skyndilega en í staðinn fjölgar frjóum jurta sem tengjast búsetu manna: grastegunda, illgresis, byggs og e. t. v. hafra, mjaðarlyngs til ölgerðar, malurtar til lækninga. Í framhaldi af þessu kannaði Sigurður sögu kornræktar á Íslandi, út frá örnefnum og verslunar- skýrslum, og virtist honum að kornrækt hefði lagst af á Norður- og Austurlandi fyrir lok 12. aldar og dregið mjög úr henni í öðrum landshlutum á 13. og 14. öld. Hins vegar taldi hann að við sunnanverðan Faxaflóa hafi kornrækt verið stunduð til loka 16. aldar. Loks lýsti hann viðarkolalagi, 1–2 cm þykku, í snið- um sínum kringum rústir í Þjórsárdal og víðar. Lagið rakti hann til sviðningar landnámsmanna, sem þannig hefðu eytt birkikjarri kringum bæi sína til að bæta og auka graslendi. Yfirlit yfir sviðningu í Skandinavíu og á Bretlandaeyjum benti til þess að sú aðferð, sem hér var notuð á landsnámsöld og alveg lagðist af fyrir 1200, hafi á þeim tíma helst verið við lýði í austan- verðri Skandinavíu, Svíþjóð og Finnlandi. Þetta þótti styðja hugmyndir Barða Guðmundssonar um austur- norræna hlutdeild í landnámi Íslendinga. Þannig fjall- ar doktorsritgerð Sigurðar jöfnum höndum um eld- fjallafræði og Íslandssögu. Sagnfræðilegar niðurstöð- ur hennar birti hann síðan á íslensku í greinasafninu Skrafað og skrifað (1948), í ritgerðunum Frjólínurit- ið frá Skallakoti og Sviðning á Íslandi til forna. Með þeim lauk afskiptum hans af frjókornagreiningu, sem í upphafi áttu að vera megintilgangur mýrarannsókna hans hér undir áhrifum von Posts, og öskulögin áttu að styðja. Nú voru þau orðin tilgangur í sjálfum sér. JÖKULL No. 62, 2012 15
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56
Blaðsíða 57
Blaðsíða 58
Blaðsíða 59
Blaðsíða 60
Blaðsíða 61
Blaðsíða 62
Blaðsíða 63
Blaðsíða 64
Blaðsíða 65
Blaðsíða 66
Blaðsíða 67
Blaðsíða 68
Blaðsíða 69
Blaðsíða 70
Blaðsíða 71
Blaðsíða 72
Blaðsíða 73
Blaðsíða 74
Blaðsíða 75
Blaðsíða 76
Blaðsíða 77
Blaðsíða 78
Blaðsíða 79
Blaðsíða 80
Blaðsíða 81
Blaðsíða 82
Blaðsíða 83
Blaðsíða 84
Blaðsíða 85
Blaðsíða 86
Blaðsíða 87
Blaðsíða 88
Blaðsíða 89
Blaðsíða 90
Blaðsíða 91
Blaðsíða 92
Blaðsíða 93
Blaðsíða 94
Blaðsíða 95
Blaðsíða 96
Blaðsíða 97
Blaðsíða 98
Blaðsíða 99
Blaðsíða 100
Blaðsíða 101
Blaðsíða 102
Blaðsíða 103
Blaðsíða 104
Blaðsíða 105
Blaðsíða 106
Blaðsíða 107
Blaðsíða 108
Blaðsíða 109
Blaðsíða 110
Blaðsíða 111
Blaðsíða 112
Blaðsíða 113
Blaðsíða 114
Blaðsíða 115
Blaðsíða 116
Blaðsíða 117
Blaðsíða 118
Blaðsíða 119
Blaðsíða 120
Blaðsíða 121
Blaðsíða 122
Blaðsíða 123
Blaðsíða 124
Blaðsíða 125
Blaðsíða 126
Blaðsíða 127
Blaðsíða 128
Blaðsíða 129
Blaðsíða 130
Blaðsíða 131
Blaðsíða 132
Blaðsíða 133
Blaðsíða 134
Blaðsíða 135
Blaðsíða 136
Blaðsíða 137
Blaðsíða 138
Blaðsíða 139
Blaðsíða 140
Blaðsíða 141
Blaðsíða 142
Blaðsíða 143
Blaðsíða 144
Blaðsíða 145
Blaðsíða 146
Blaðsíða 147
Blaðsíða 148
Blaðsíða 149
Blaðsíða 150
Blaðsíða 151
Blaðsíða 152
Blaðsíða 153
Blaðsíða 154
Blaðsíða 155
Blaðsíða 156
Blaðsíða 157
Blaðsíða 158
Blaðsíða 159
Blaðsíða 160
Blaðsíða 161
Blaðsíða 162
Blaðsíða 163
Blaðsíða 164
Blaðsíða 165
Blaðsíða 166
Blaðsíða 167
Blaðsíða 168
Blaðsíða 169
Blaðsíða 170
Blaðsíða 171
Blaðsíða 172
Blaðsíða 173
Blaðsíða 174
Blaðsíða 175
Blaðsíða 176
Blaðsíða 177
Blaðsíða 178
Blaðsíða 179
Blaðsíða 180
Blaðsíða 181
Blaðsíða 182
Blaðsíða 183
Blaðsíða 184
Blaðsíða 185
Blaðsíða 186
Blaðsíða 187
Blaðsíða 188
Blaðsíða 189
Blaðsíða 190
Blaðsíða 191
Blaðsíða 192
Blaðsíða 193
Blaðsíða 194
Blaðsíða 195
Blaðsíða 196
Blaðsíða 197
Blaðsíða 198
Blaðsíða 199
Blaðsíða 200

x

Jökull

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Jökull
https://timarit.is/publication/1155

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.