Jökull - 01.01.2012, Qupperneq 17

Sigurður Þórarinsson (1912–1983)
meginás gjóskugeirans lá nokkru austan við Stöng. Í
ljósi þess hve sérstætt að stærð og efnasamsetningu
ljósa lagið í Þjórsárdal og á Norðurlandi er, hlaut það
að tengjast þeim stað í annálum þar sem stuttlega seg-
ir fyrir árið 1104: „Elds uppkoma hin fyrsta í Heklu-
felli.“ Í grein í Þjóðviljanum 1949, „Sitt af hverju um
sumarrannsóknir,“ lýsti Sigurður ártalið 1104 vera hið
rétta fyrir aldur Þjórsárdalsvikursins.
Gátan um beinagrindurnar 66 leystist ekki fyrr en
15 árum síðar þegar Sigurður komst að því að íslensk-
ur mannfræðinemi, Eiður Kvaran, hefði grafið upp um
30 beinagrindur á Skeljastöðum árið 1935 og haft með
sér til Þýskalands. Þar með var tala beinagrinda full-
orðinna í kirkjugarðinum orðin nær 100, sem sam-
kvæmt útreikningum Jóns Steffensen svaraði til þess
að byggðin hefði farið í eyði kringum aldamótin 1100.
Tefrokronologiska studier på Island
Ófriðurinn sem hófst 1939 olli því að Sigurður „lok-
aðist inni“ í Svíþjóð. Þá urðu að engu áform hans
um framhald rannsóknanna í Þjórsárdal 1939 næstu
tvö sumrin sem beinast skyldu að landfræðilegri þró-
un Íslands eftir ísöld, og einkum breytingum á lofts-
lagi og gróðurfari á fyrstu öldum byggðar í landinu.
Í staðinn sneri hann sér að heimildarannsóknum sem
urðu mikilvægur þáttur í doktorsritgerð hans 1944. Ís-
lenskar heimildir var fyrst og fremst að finna í Kaup-
mannahöfn og af fræðimönnum, sem við handritin
voru að fást, lærði hann að nota þau og meta sann-
gildi þeirra. Einnig kom menntaskólakunnátta hans í
latínu, og nokkur grískuþekking, að góðum notum. Í
Meteorologica eftir Aristoteles fann hann orðið tefra
yfir eldfjallaösku, í lýsingu á eldgosi á eynni Vulcano.
Orðið tefra var síðar þýtt með nýyrðinu gjóska.
Doktorsritgerð Sigurðar, Tefrokronologiska stud-
ier på Island, sem hann varði við háskólann í Stokk-
hólmi 1944, skiptist í tvo meginhluta. Í hinum fyrri
er lýst gjóskulagarannsóknum fram til 1939, með sér-
stakri áherslu á vinnuna í Þjórsárdal. Þar er gerð
grein fyrir öskusniðum, rituðum heimildum, efnasam-
setningu ýmissa öskulaga og samanburði við ljósbrot
þeirra, og einnig er lýst ítarlega Öskjugosinu 1875,
öskulaginu, veðurfari o. s. frv., sem velþekktu líkani
til samanburðar við hin eldri öskulög. Má segja að
Sigurður noti þarna við rannsóknina nær allar þær að-
ferðir sem enn eru notaðar í gjóskulagafræði aðrar en
kornastærðagreiningu og efnamælingar með örgreini.
Síðarnefnda aðferðin kom ekki fram fyrr en áratugum
seinna, en í ritgerðinni leggur Sigurður til að mat á
kornastærð gosmalar sé staðlað á sama hátt og tekið
hafði verið upp við lýsingu á seti. Einnig tók hann
upp stöðluð myndtákn á gjóskulagasniðum sínum fyr-
ir hinar ýmsu gerðir og kornastærðir gjósku.
Síðari hluti ritgerðarinnar er meira í ætt við upp-
haflega áætlun Sigurðar að kanna umhverfisáhrif land-
náms og búsetu Íslendinga í landi sínu. Þar er lýst
frjókornasniðum frá Skallakoti og Stöng í Þjórsárdal
og í báðum koma fram skörp skil í gróðurfari rétt of-
an við lagið VIIa+b, sem nú kallast „landnámslag-
ið“ og féll samkvæmt aldursgreiningu í jökulkjarna
á Grænlandi árið 871 (±2 ár). Birkifrjóum fækk-
ar skyndilega en í staðinn fjölgar frjóum jurta sem
tengjast búsetu manna: grastegunda, illgresis, byggs
og e. t. v. hafra, mjaðarlyngs til ölgerðar, malurtar til
lækninga. Í framhaldi af þessu kannaði Sigurður sögu
kornræktar á Íslandi, út frá örnefnum og verslunar-
skýrslum, og virtist honum að kornrækt hefði lagst
af á Norður- og Austurlandi fyrir lok 12. aldar og
dregið mjög úr henni í öðrum landshlutum á 13. og
14. öld. Hins vegar taldi hann að við sunnanverðan
Faxaflóa hafi kornrækt verið stunduð til loka 16. aldar.
Loks lýsti hann viðarkolalagi, 1–2 cm þykku, í snið-
um sínum kringum rústir í Þjórsárdal og víðar. Lagið
rakti hann til sviðningar landnámsmanna, sem þannig
hefðu eytt birkikjarri kringum bæi sína til að bæta og
auka graslendi. Yfirlit yfir sviðningu í Skandinavíu
og á Bretlandaeyjum benti til þess að sú aðferð, sem
hér var notuð á landsnámsöld og alveg lagðist af fyrir
1200, hafi á þeim tíma helst verið við lýði í austan-
verðri Skandinavíu, Svíþjóð og Finnlandi. Þetta þótti
styðja hugmyndir Barða Guðmundssonar um austur-
norræna hlutdeild í landnámi Íslendinga. Þannig fjall-
ar doktorsritgerð Sigurðar jöfnum höndum um eld-
fjallafræði og Íslandssögu. Sagnfræðilegar niðurstöð-
ur hennar birti hann síðan á íslensku í greinasafninu
Skrafað og skrifað (1948), í ritgerðunum Frjólínurit-
ið frá Skallakoti og Sviðning á Íslandi til forna. Með
þeim lauk afskiptum hans af frjókornagreiningu, sem
í upphafi áttu að vera megintilgangur mýrarannsókna
hans hér undir áhrifum von Posts, og öskulögin áttu
að styðja. Nú voru þau orðin tilgangur í sjálfum sér.
JÖKULL No. 62, 2012 15