Ljósmæðrablaðið - 01.12.2015, Blaðsíða 8

8 Ljósmæðrablaðið - desember 2015
INNGANGUR
Bandarísku geðlæknasamtökin greina átröskunarsjúkdóma í þrjá
flokka: lystarstol, lotugræðgi og ótilgreinda átröskun (Amer-
ican Psychiatric Association, 2000). Þeir sem þjást af lystarstoli
og lotugræðgi eiga það sameiginlegt að hafa raskaðar hugsanir og
hugmyndir um eigin líkamsmynd og þyngd og eru mjög hræddir við
þyngdaraukningu (DSM-IV, 2000).
Matarvenjur kvenna breytast gjarnan á meðgöngu, svo sem val á
fæðutegundum og neyslumynstur (Crow o.fl. 2008; Rodriguez, á.á.).
Þessar breytingar geta haft áhrif á líðan og heilsu hjá ákveðnum hópi
kvenna, sérstaklega þeim sem eiga í vanda út af matarvenjum.
Konur með átröskun eru hræddar við að þyngjast og hugsa mikið
um megrun. Á meðgöngu er hins vegar eðlilegt og mikilvægt að
konur þyngist hæfilega mikið (sjá töflu 1).
Bæði of lítil og of mikil þyngdaraukning á meðgöngu hefur verið
tengd við fylgikvilla á meðgöngu og í fæðingu (Siega-Riz o.fl.,
2011). Rannsóknir hafa sýnt að átröskun hrjáir 5‒7,5% barnshaf-
andi kvenna (Watson o.fl., 2013; Easter o.fl., 2013). Jafnframt að
átröskunareinkenni virðast almennt minnka á meðgöngu (Blais
o.fl., 2000; Bulik o.fl., 2007; Crow o.fl., 2008; Lemberg og Phillips,
1989; Morgan o.fl.,1999a; Rocco o.fl., 2005) en hafa tilhneigingu til
að versna aftur eftir fæðingu og í sumum tilfellum verða jafn slæm
eða verri en þau voru fyrir getnað (Crow o.fl., 2008; Lemberg og
Phillips, 1989; Morgan o.fl., 1999a; Rocco o.fl., 2005).
Nokkrar íslenskar rannsóknir hafa verið gerðar á átröskun þar sem
markmiðið hefur m.a. verið að skoða megrun meðal unglinga og
tengsl við líkamsmynd, sjálfsvirðingu og átröskunareinkenni (Sigrún
Daníelsdóttir o.fl., 2007), skoða innlagnir, sjúkdómsmynd og lífs-
horfur einstaklinga með lystarstol (Anna Sigurðardóttir o.fl., 2010),
tíðni átröskunar hjá framhaldsskólanemum (Thorsteinsdottir og
Ulfarsdottir, 2008) og hjá háskólastúdentum (Ingibjörg Ásta Claes-
sen og Sigrún Jensdóttir, 2010). Niðurstöður þessara rannsókna gefa
til kynna að átröskun hrjái 6‒15% framhaldsskólanema og háskóla-
stúdenta (Thorsteinsdottir og Ulfarsdottir, 2008; Ingibjörg Ásta
Claessen og Sigrún Jensdóttir, 2010), að um þriðjungur unglinga á
grunnskólaaldri fari í megrun (Sigrún Daníelsdóttir o.fl., 2007) og að
meðalaldur við innlögn á geðdeild vegna lystarstols sé 18,7 ár (Anna
Sigurðardóttir o.fl., 2010). Allar rannsóknirnar sýna að stúlkur séu
frekar í þessum hópi en drengir.
Átröskunarsjúkdómar geta verið alvarlegir, þeir eru algengastir
á meðal kvenna á barneignaraldri (Blais o.fl., 2000) og því mikil-
vægt að skoða hvort og hvaða áhrif þeir geta haft á barneignarferlið.
Undanfarinn áratug hafa rannsóknir í auknum mæli beinst að
andlegri heilsu kvenna í kringum barnsburð og að áhrifum andlegrar
heilsu hjá móður á heilsu og þroska barnsins. Við fundum eina
íslenska rannsókn á reynslu kvenna af átröskun á meðgöngu. Það var
lokaverkefni til BS prófs í hjúkrun, eigindleg rannsókn þar sem tekin
voru viðtöl við þrjár konur en þær áttu samanlagt sjö meðgöngur
og fæðingar að baki. Allar töldu þær einkenni sjúkdómsins vera að
einhverju leyti til staðar á meðgöngu en eftir fæðingu tók sjúkdómur-
inn sig upp af krafti (Dagný Sif Stefánsdóttir, Katla Hildardóttir,
Lára Kristín Jónsdóttir og Sunna Sævarsdóttir, 2011). Í klínískum
leiðbeiningum um átröskunarsjúkdóma (Embætti landlæknis, 2006)
kemur fram að þungaðar konur með átröskunarsjúkdóm eigi að vera
í nákvæmu eftirliti á meðgöngu og í sængurlegu. Þar er sérstaklega
talað um að konur með lystarstol eigi að fá sértæka meðgönguvernd
til að tryggja nægilega næringu á meðgöngunni og til að fylgjast
með þroska fósturs. Hins vegar er ekki minnst á skimun, greiningu
eða umönnun kvenna með átröskun í klínískum leiðbeiningum um
2

Tafla 2. Greiningarskilmerki DSM-IV fyrir lystarstol, lotugræðgi og ótilgreinda átröskun.*

Greiningarviðmið DSM-IV fyrir lystarstol** Greiningarviðmið DSM-IV fyrir lotugræðgi*** Greiningarviðmið DSM-IV fyrir ótilgreinda átröskun
A. Neita að viðhalda líkamsþyngd í eða fyrir ofan
neðri mörk eðlilegrar þyngdar miðað við aldur og
hæð, þ.e. vega minna en 85% af eðlilegri þyngd;
eða að þyngdaraukning á vaxtartíma er of lítil en
það leiðir til þess að þyngd verður minni en 85%
af eðlilegri þyngd.
Endurtekin lotuofátsköst. Lotuofát einkennist af
eftirfarandi tveimur þáttum:
1. 1. Borða, innan vissra tímamarka, þ.e. innan tveggja
klukkustunda, magn af fæðu sem er augljóslega meira en
flestir myndu neyta innan svipaðra tímamarka og við
svipaðar kringumstæður.
2. 2. Tilfinningu um að hafa ekki stjórn á áti meðan á átkasti
stendur, þ.e. tilfinningu um að geta ekki hætt eða stjórnað
hvað eða hversu mikið borðað er.
Fyrir stúlkur/konur, öll greiningarviðmið lystarstols eru
uppfyllt en blæðingar eru reglulegar.
B. Mikill ótti við að þyngjast eða verða feit(ur),
jafnvel þótt einstaklingurinn sé undir eðlilegri
þyngd.
Endurteknar óeðlilegar mótvægisaðgerðir til að koma í veg
fyrir þyngdaraukningu, svo sem að framkalla uppköst,
misnota hægðalyf eða þvaglosandi lyf, nota stólpípu, fasta
eða stunda óhóflegar líkamsæfingar.
Viðkomandi uppfyllir öll greiningarviðmið lystarstols
en þrátt fyrir mikið þyngdartap er þyngd innan eðlilegra
marka.
C. Trufluð skynjun á eigin þyngd og líkamslögun,
sjálfsmat (sjálfsmynd) óeðlilega háð líkamslögun
og þyngd, eða afneitun á alvarleika þess hversu
lítil núverandi þyngd er.
Bæði átköst og óeðlilegar mótvægisaðgerðir eiga sér stað,
að meðaltali, að minnsta kosti tvisvar í viku í þrjá mánuði.
Viðkomandi uppfyllir öll greiningarviðmið lotugræðgi
en átköstin og óviðeigandi mótvægishegðun eiga sér
stað sjaldnar en tvisvar í viku eða hafa varað skemur en
í þrjá mánuði.
D. Tíðastopp meðal kvenna, þ.e. hafa ekki haft
blæðingar síðustu þrjá tíðahringi. (Kona er talin
hafa tíðastopp ef blæðingar koma eingöngu í
kjölfar estrógen-hormónagjafar.)
Líkamslögun og þyngd hefur óeðlilega mikil áhrif á
sjálfsmynd.
Einstaklingur í eðlilegri þyngd sýnir óviðeigandi
mótvægishegðun eftir að hafa neytt lítils magns fæðu
(t.d. framkallar uppköst eftir að hafa borðað tvær
smákökur).
E. Framangreind einkenni einskorðast ekki við tímabil
lystarstols.
Mikið magn af mat er reglulega tuggið og spýtt út en
ekki kyngt.
F. Lotuofát (e. binge eating disorder): endurtekin
átkastatímabil án reglulegrar mótvægishegðunar sem er
einkennandi fyrir lotugræðgi.
*

  Vert er að geta þess að árið 2013 kom út fimmta útgáfa af DSM-kerfinu og hefur orðið breyting á flokkunarkerfi átröskunarsjúkdóma en engar af þeim rannsóknum sem
notaðar eru í þessari samantekt studdust við það. Því er stuðst við eldri útgáfur greiningarviðmiða.

** DSM-IV greinir frá tveimur megingerðum lystarstols:

3

Takmarkandi gerð (e. restricting type): á tímabili lystarstols stundar viðkomandi ekki reglulega ofát eða hreinsunarhegðun (þ.e. framkallar uppköst eða misnotar
hægðalosandi lyf, þvaglosandi lyf eða stólpípu).
Ofátsgerð/hreinsandi gerð (e. binge eating/purging type): á tímabili lystarstols stundar viðkomandi reglulega ofát eða hreinsun (þ.e. framkallar uppköst eða misnotar
hægðalyf, þvaglosandi lyf eða stólpípu).
*** DSM-IV greinir frá tveimur megingerðum lotugræðgi:
Hreinsandi gerð (e. purging type): á tímabili lotugræðgi stundar viðkomandi reglulega hreinsun, þ.e. framkallar uppköst eða misnotar hægðalyf, þvaglosandi lyf eða
stólpípu.
Ekki hreinsandi gerð (e. nonpurging type): á tímabili lotugræðgi stundar viðkomandi aðra mótvægishegðun, svo sem fastar eða stundar óhóflegar líkamsæfingar en hefur
ekki framkallað reglulega uppköst eða misnotað hægðalyf, þvaglosandi lyf eða stólpípu.

Tafla 2. Greiningarskilmerki DSM-IV fyrir lystarstol, lotugræðgi og ótilgreinda átröskun.*

1

Tafla 1. Skilgreiningar á þyngdaraukningu á meðgöngu út frá þyngd við upphaf meðgöngu.

Skilgreining Líkamsþyngdarstuðull (LÞS) Hæfileg þyngdaraukning
á meðgöngu
Vannæring LÞS < 18,5 kg/m² 12,5-18 kg
Kjörþyngd LÞS 18,5-24,9 kg/m² 11,5-16 kg
Ofþyngd LÞS 25-29,9 kg/ m² 7-11,5 kg
Offita LÞS > 30 kg/m² 5-9 kg

Steindor Gunnlaugsson 15.12.2015 13:14
Formatted Table
Tafla 1. Skilgreiningar á þyngdaraukningu á meðgöngu út frá þyngd við
upphaf meðgö gu.