Ljósmæðrablaðið - 01.12.2015, Side 23

23Ljósmæðrablaðið - desember 2015
for Disease Control and prevention (CDC), 1999) og hefur ákveðinn
árangur náðst (Centers for Disease Control and prevention (CDC),
2006). Hinsvegar hefur nú á seinni árum tilfellum fyrsta og annars
stigs sárasóttar fjölgað í Bandaríkjunum og í mörgum löndum Evrópu.
Að hluta má rekja þessa aukningu til fjölgunar tilfella meðal manna
sem hafa kynmök við menn, en árið 2004 voru 60% nýrra tilfella rakin
til þessa hóps. Breytt áhættuhegðun í kynlífi virðist þannig eiga stóran
þátt í fjölgun tilfella. Tíðni sjúkdómsins hefur verið lág undanfarna
áratugi meðal gagnkynhneigðra manna og kvenna en merki eru farin
að sjást um einhverja aukningu á skráðum tilfellum og er ástæða til
að fylgjast nánar með þeirri þróun (Fenton, 2004; Simms og Ward,
2006; Yakubovsky, Sokolovsky, Miller, Sparling, Ryder og Hoffman,
2006). Í Austur-Evrópu varð einnig mikil fjölgun á tilfellum sárasóttar
síðasta áratug nítjándu aldar, eftir að „Járntjaldið“ féll. Sem dæmi
fjölgaði tilfellum í Rússlandi úr minna en 30/100.000 íbúa frá árunum
1978 til 1992 í 175 árið 1995. Orsakir þessarar miklu fjölgunar eru
ekki kunnar, en leiða má líkur að því að kynhegðun, aukin ferðalög,
innflytjendur og vændi séu áhrifaþættir. Annað, sem kann að skýra
fjölgun skráðra tilfella, er að aðferðum til að greina smit hefur fjölgað,
notkun og virkni greininga aukist sem og meðferðir og eftirfylgni
hefur batnað (Genc og Ledger, 2000).
Tölur frá Hagstofu Íslands frá árunum 2000 til 2013 um skráð
tilfelli sárasóttar sýna hinsvegar að fjöldi smita snarlækkar upp úr
aldamótum. Séu öll skráð tilfelli karla og kvenna tekin saman sést að
árið 2000 eru tilfellin 3,2 per hundrað þúsund íbúa. Næstu ár á eftir er
fækkun, 2,8 tilfelli 2001, 2,4 árið 2002 og 0,7 árið 2003. Síðastliðin
tíu ár hafa greinst færri en tvö tilfelli á hundrað þúsund íbúa. Árið
2007 sker sig aðeins úr því þá er ekki skráð neitt tilfelli sárasóttar á
landinu. Nýjustu tölur um sárasóttarsmit hér á landi fengust úr skrá
yfir tilkynningarskylda sjúkdóma, en þar sést hins vegar að 24 einstak-
lingar greindust með sjúkdóminn á Íslandi árið 2014 (Landlæknis-
embættið, 2015). Ekki er ljóst hvað veldur þessari gífurlegu aukningu
milli ára en í frétt frá Landlækni í nóvember sama ár kemur fram að
uppruni flestra smita er innlendur (Landlæknisembættið, 2014).
Smitleiðir
Sárasótt er kynsjúkdómur sem smitast fyrst og fremst við óvarin
kynmök. Líkurnar á því að smitast af sárasótt utan kynlífs eru afar
litlar en slíkt getur þó gerst (Woods, 2005). Helstu smitleiðir sárasóttar
er snerting við sýkta manneskju með opið sár eða í gegnum slímhúðir
kynfæra, í munnholi eða endaþarmi (Shahrook, Mori, Ocirbat og
Gomi, 2014). Þar sem sárasóttin veldur rofi á ystu frumulögum á húð
og slímhúðum eykur það jafnframt líkur á öðrum smitum, svo sem
HIV (Buchacz, Petal, Taylor, Kerndt, Byers, Holmberg og Klausner,
2004).
Einkenni
Sárasótt er kynsjúkdómur, oft nefndur syphilis á íslensku, orsakaður
af bakteríunni T. pallidum. Sjúkdómnum er skipt í þrep sem hafa
mismunandi einkenni eftir því sem líður frá smiti ef hann er ómeð-
höndlaður.
Frumeinkenni koma venjulega fram í kringum þrjár vikur eftir
sýkingu, þá myndast oftast verkjalaus sár á kynfærum. Á þessu stigi er
bakterían að dreifa sér (Meredith, Hawkes, Schmid og Broutet, 2007;
O´Connor, Kleinman og Goff, 2008). Ef viðeigandi meðferð hefst á
þessu stigi er hægt að lækna sýkinguna annars er bakterían líkleg til
að halda áfram að fjölga sér og berast um blóðrásina. Þegar það gerist
þróast sjúkdómurinn í annars stigs sárasótt (Meredith, o.fl., 2007).
Um það bil 25% ómeðhöndlaðra fá einkenni annars stigs sárasóttar
(Meredith, o.fl., 2007). Þetta stig sjúkdómsins einkennist af húðút-
brotum um allan líkamann og fylgir því oft hiti, höfuðverkur, bein-
verkir, þreyta, slen, hálssærindi, hármissir og þyngdartap. Á þessu
stigi er sjúkdómurinn ennþá mjög smitandi en þó enn læknanlegur.
Án meðferðar hverfa einkennin yfirleitt innan nokkurra mánaða en
sýkingin er áfram í líkamanum (O´Connor o.fl., 2008). Í framhaldi af
annars stigs sárasótt hefst tímabil þar sem sjúkdómurinn er hulinn og
sá sýkti sýnir engin sjúkdómseinkenni. Sárasóttin getur legið hulin í
mörg ár, en jafnvel á þessu stigi getur bakterían haldið áfram að fjölga
sér og borist með blóðrásinni, þó slíkt sé sjaldgæfara eftir því sem
líður frá smiti, en niðurstaðan er yfirleitt sú að með tímanum geta öll
líffæri líkamans orðið sýkt (Genc og Ledger, 2000). Lokastig sjúk-
dómsins kemur svo fram árum eða jafnvel áratugum eftir sýkingu og
getur það birst í ýmsum myndum. Þar ber hæst sýking í miðtaugakerfi,
þar sem sárasóttin hefur borist í heila og/eða mænu og sýking í blóð-
rásarkerfi þar sem til dæmis slagæðar og/eða hjarta er sýkt (Meredith
o.fl., 2007).
Meðfædd sárasótt
Smit frá móður til barns getur orðið hvenær sem er ef móðirin hefur
ómeðhöndlaða fyrsta stigs sárasótt. Barnshafandi kona getur einnig
borið smit í legið í gegnum fylgjuna eða við fæðingu hafi hún opin
slímhúðarsár. Tíðni smits frá móður með fyrsta stigs sárasótt, sem
hefur ekki fengið meðferð, er 70‒100%. Líkur á smiti minnka ef
móðirin er með sjúkdóminn á seinni stigum og getur sem dæmi farið
úr 40% í 10% á meðan sjúkdómurinn er á dulda stiginu (Doroshenko,
Sherrad og Pollard, 2006; O´Connor o.fl., 2008). Fóstrið sýkist yfir-
leitt á milli 16. og 28. viku meðgöngu, þó eru dæmi um að móðir
geti smitað fóstrið allt frá níundu viku meðgöngu (Schmid, Stoner,
Hawkes og Broutet, 2007). Berist sýkingin í barnið í móðurkviði
veldur það mun víðtækari sýkingum í líffærum þess, samanborið við
annarskonar sýkingarleið og hafa meinafræðilegar breytingar sést hjá
fóstri eftir aðeins 15 vikna meðgöngu (Woods, 2005). Afleiðingar fyrir
barnið geta verið heilalömun, vatnshöfuð, vansköpun stoðkerfis og
heyrnaskerðing sökum taugaskemmda (Arnold og Ford-Jones, 2000).
Á meðgöngu verða oftar fósturlát og andvana fæðingar bæði á öðrum
og þriðja þriðjungi meðgöngunnar (21%), fyrirburafæðingar og lág
fæðingaþyngd (6%), að nýburar þurfi klíníska meðferð eftir fæðingu
við sárasótt (16%) og nýburadauði (9%) (Gomez o.fl., 2013).
Eina þekkta meðferðin fyrir sárasótt á meðgöngu sem hefur skrá-
setta virkni er penisillín G. Á heimsvísu væri hægt að koma í veg fyrir
meira en 300.000 andvana fæðingar og dauðsföll nýbura ef barnshaf-
andi konur væru skimaðar á fullnægjandi hátt, og þær sem á þyrftu
að halda fengju þennan eina skammt af penisillín G fyrir þriðja þriðj-
ung meðgöngu (World Health Organization (WHO), 2012; Newman,
Kamb, Hawkes, Gomez, Say, Seuc og Broutet, 2013). Þó hægt sé að
koma í veg fyrir sárasóttarsmit hjá barnshafandi konum greinast engu
að síður um tvær milljónir þeirra með sjúkdóminn á hverju ári og er
mikill meirihluti þeirra í þróunarlöndunum (Schmid, 2004). Árlega
hefur sjúkdómurinn alvarleg áhrif á eina til eina og hálfa milljón barna
þeirra mæðra sem eru sýktar af sárasótt. Af þeim deyr í kringum sex
hundruð og fimmtíu þúsund annað hvort í móðurkviði eða fljótlega
eftir fæðingu (Schmid o.fl., 2007; World Health Organization (WHO),
2010). Helsta ástæða þess að tíðni meðfæddrar sárasóttar er enn frekar
há á heimsvísu er skortur á virkri mæðravernd. Sama má segja meðal
fátækari þjóðfélagshópa, HIV-sýktra, fíkniefnaneytenda og þeirra sem
ekki nýta sér heilbrigðiskerfið í þróuðum löndum. Einstaklingsþættir
geta einnig haft áhrif, svo sem aldur mæðra, ólæsi, þeirra sem hafa
marga rekkjunauta, hafa áður fætt andvana og HIV-smitaða, en allt
eru þetta áhættuþættir fyrir sárasóttarsýkingu á meðgöngu (Saloojee,
Velaphi, Goga, Afadapa, Steen og Lincetto, 2004).
Mæðravernd
Í klínískum leiðbeiningum um meðgönguvernd á Íslandi segir að
bjóða ætti barnshafandi konum skimun fyrir sárasótt snemma á
meðgöngunni (Landlæknisembættið, 2008). Rannsóknir mæla með
því að skimað sé fyrir sárasótt í fyrstu skoðun í mæðravernd því lykil-
atriði er að greina sjúkdóminn eins fljótt og hægt er sé hann til staðar,
en þá eru mestar líkur á árangursríkri meðferð (Centers for Disease
Control and prevention (CDC), 2014; Hawkes, Gomez og Broutet,
2013; O´Connor o.fl., 2008; Walker og Walker, 2007). Með tilkomu
penisillíns á fjórða áratug nítjándu aldar og í ljósi þess hversu virkt
það var sem meðferð var skimun fyrir sárasótt í mæðravernd komið
af stað til að stemma stigum við meðfæddri sárasótt. Það tókst að
útrýma meðfæddri sárasótt í efnaðri löndum að mestu leyti og þar