Ljósmæðrablaðið - 01.12.2015, Qupperneq 22

22 Ljósmæðrablaðið - desember 2015
ÚTDRÁTTUR
Nýjustu tölur um sárasóttarsmit á landinu sýna aukningu á skráðum
tilfellum. Árið 2014 greindust 24 einstaklingar með sjúkdóminn á
Íslandi. Samanborið við tíu ár þar á undan greindust að meðaltali tvö
tilfelli á hverja hundrað þúsund íbúa árlega. Karlmenn eru í miklum
meirihluta þeirra sem greinast með smit og eru karlmenn sem stunda
kynlíf með körlum sérstakur áhættuhópur. Rannsóknir sýna að karl-
menn sem stunda kynmök við karlmenn stunda einnig kynmök við
konur og eru þær því í áhættu að smitast af sárasótt. Þunguð kona
getur smitað ófætt barn sitt af sjúkdómnum og kallast það meðfædd
sárasótt. Sjúkdómnum geta fylgt alvarlegar afleiðingar, sé hann ekki
meðhöndlaður.
Mæðravernd býður konum skimun fyrir sárasótt í fyrstu skoðun á
meðgöngu. Ef meðferð er hafin eins fljótt og unnt er og fyrir 24. viku
meðgöngu er hægt að fyrirbyggja smit til fóstursins. Ekki eru skráð
tilfelli meðfæddrar sárasóttar á Íslandi. Kostnaður fyrir heilbrigð-
iskerfið vegna skimunar er um það bil 11.000.000 kr. á ári.
Í þessari grein verður rætt nánar um einkenni og faraldsfræði
sárasóttar, hlutverk mæðraverndar og afleiðingar í tengslum við sára-
sótt. Aðaláhersla er á að svara spurningunni: Hvers vegna er verið að
skima fyrir sárasótt í mæðravernd?
Lykilorð: Sárasótt, meðfædd sárasótt, skimun, mæðravernd, kostn-
aður.
INNGANGUR
Svo virðist sem sárasótt hafi fylgt mannkyninu frá því um aldamótin
1500 og verið mikill skaðvaldur hér áður fyrr (Rothschild, 2005). Þó
nú séu um sjötíu ár liðin frá því að virk meðferð fannst hefur enn ekki
tekist að útrýma sjúkdómnum þó vissulega hafi margt áunnist. Ástæður
þess kunna að vera margar en skortur á forvörnum og skipulögðum
skimunum geta að einhverju leyti verið orsökin. Alþjóðaheilbrigðis-
málastofnunin áætlar að tólf milljónir manna sýkist af sárasótt árlega
og að meira en níutíu prósent tilfella komi upp í þróunarlöndunum
(World Health Organization, WHO, 2001). Hér á landi hafa færri en
tvö tilfelli greinst á ári á hundrað þúsund íbúa síðastliðin tíu ár fyrir
utan árið 2007 þegar ekkert tilfelli var skráð (Landlæknisembættið,
2015). Í þróuðum löndum hefur tíðni sárasóttar verið mjög lág en svo
virðist sem einhver aukning hafi átt sér stað hin allra síðustu ár. Frá
árunum 2000–2013 greindust 46 einstaklingar hér á landi með sjúk-
dóminn, 34 karlmenn og 12 konur (Hagstofa Íslands, e.d. ). Af þeim
fjölda eru karlmenn sem stunda kynlíf með körlum álitinn sérstakur
áhættuhópur. Sú staðreynd þarf þó ekki endilega að þýða að eingöngu
sé um samkynhneigða karlmenn að ræða. Í ljósi þess að tíðni sjúk-
dómsins virðist eitthvað vera að hækka, hvort sem það er tímabundið
eða hvort einhverjar sérstakar ástæður liggi þar að baki, má draga þá
ályktun að líkur séu á að tíðni sárasóttar muni einnig hækka meðal
kvenna áður en langt um líður.
Þunguð kona getur smitað ófætt barn sitt af sjúkdómnum og kall-
ast það meðfædd sárasótt. Mæðravernd býður konum skimun fyrir
sárasótt í fyrstu skoðun á meðgöngu. Ástæða þess er sú að afleiðingar
sárasóttarsmits fyrir fósturþroska geta verið alvarlegar. Rannsóknir
hafa sýnt að smit getur leitt til fósturláts og andvana fæðingar (Gomez,
Kamb, Newman, Mark, Broutet og Hawkes, 2013), einnig hefur það
verið tengt við heilalömun og vansköpun stoðkerfis (Arnold og Ford-
Jones, 2000).
Faraldsfræði
Sárasótt er meðal þeirra smitsjúkdóma sem eru tilkynningarskyldir á
Íslandi. Tilkynningin skal vera persónubundin og innihalda allar þær
faraldsfræðilegu upplýsingar sem nauðsynlegar eru til að hindra frek-
ari útbreiðslu sjúkdómsins og rekja uppruna smits (sóttvarnalög, nr.
19/1997). Eins og fram hefur komið er sárasótt hvorki nýr sjúkdómur
né nýlega uppgötvaður. Í Vestur-Evrópu varð sárasótt svo til útdauð
og er þar helst að þakka virkum meðferðum á kynsjúkdómadeildum,
auk leitar og meðhöndlunar á bólfélögum þeirra sem greindust sýktir.
Í gegnum tíðina hefur tíðni sjúkdómsins verið merkjanlega hærri í
Bandaríkjunum en í Vestur-Evrópu. Árið 1999 var sett af stað áætlun
í Bandaríkjunum með það að markmiði að eyða þar sárasótt (Centers
Skimun fyrir sárasótt á meðgöngu
Elsa Marí Þór,
ljósmóðir
F R Æ Ð S L U G R E I N
Dr. Helga Gottfreðsdóttir,
ljósmóðir PhD, dósent Háskóla Íslands