Tímarit Máls og menningar - 01.02.2018, Blaðsíða 80

Vi ð a r H r e i n s s o n
80 TMM 2018 · 1
Þínum börnum þykir best
þegar þau hafa svefninn fest,
sem lengst á góðu að láta frest
og lifa í holdsins megni.
Þetta voru „vélræði holds og heims“ sem einmitt er titillinn á einu kvæði Sig-
fúsar sem fjallar um hans eigin glímu við veraldlegar og holdlegar freistingar.
Í kvæðum Sigfúsar eru drambsamir ríkisbubbar einungis syndugir, sekir
um græðgi og ágirnd. Skáld-Sveinn og séra Sigfús eru beiskir, beittir og
yrkja af snilld, en vega ekki að samfélagslegum rótum þeirra meinsemda sem
þeir lýsa. Gagnrýnin er siðferðisleg og í samræmi við viðteknar hugmyndir.
Dramb og ágirnd hinna ríku voru lestir sem bitnuðu á hinum fátæku.
Jón lærði hafði nokkra innsýn í veröld hinna ríku því hann var að öllum
líkindum undir handarjaðri Svalbarðsmanna á yngri árum sínum en þeir
voru ein ríkasta valdaætt landsins. Stórættirnar þrjár, Svalbarðsmenn, Skarð-
verjar og Hlíðarendamenn, voru ríkustu ættirnar sem oft giftust innbyrðis
til að styrkja þá iðju auðmanna að sölsa undir sig jarðir og auðævi um leið
og þeir kvörtuðu undan lötum almúga sem þeir töldu ógn við samfélagið.
Svalbarðsmenn voru afkomendur Jóns ríka Magnússonar á Svalbarði við
Eyjafjörð (1480–1564) og því var trúað að galdrakunnátta stæði á bak við
auðsæld ættarinnar. Sumir Svalbarðsmenn voru menntaðir erlendis og höfðu
veður af ýmsum evrópskum hugmyndastraumum. Magnús sýslumaður prúði
Jónsson (um 1525–1591) safnaði til að mynda málsháttum undir áhrifum frá
Erasmusi frá Rotterdam sem hann þekkti vel til og Staðarhóls-Páll (um 1538–
1698) bróðir hans var menntaður í Þýskalandi og þekkti Furstann eftir Macc-
hiavelli, rit um kaldrifjaða valdapólitík. Jón lærði hafði góð kynni af þessum
bræðrum og hefur sennilega haft töluvert veður af þekkingarstraumum frá
meginlandi Evrópu í gegnum þá. Skipti Jóns við afkomendur þeirra voru
misjöfn. Ari í Ögri (1571–1652), sonur Magnúsar prúða, ofsótti hann fyrir að
afhjúpa fjöldamorð á baskneskum hvalveiðimönnum, en dóttursonur Páls,
Brynjólfur biskup Sveinsson, studdi Jón og hvatti til skrifta síðustu æviár
hans. Aðrir Svalbarðsmenn voru helstu forkólfar galdraofsóknanna um miðja
sautjándu öld.
Jón hafði skýra og krítíska yfirsýn yfir samfélagið, valdaafstæður og
hugmyndagrunn þess í víðu samhengi. Hann kannaði fornar heimildir og
hugmyndir og bar upp að samtíma sínum og margt sem nútímamönnum er
framandlegt var honum lifandi veruleiki. Fræðaiðjan skerpti ugglaust sýn
hans á samtíð sína sem hann gat metið á gagnrýninn hátt í ljósi fortíðarinnar.
Gott dæmi um það er þessi klausa úr ritinu um Íslands aðskiljanlegar nátt-
úrur þar sem vættir landsins mynduðu skjól gagnvart siðspilltum heimi
mannanna:
Í vorum gömlu Íslands landnámsbókum skrifast margt um aðskiljanlegar náttúrur
landsins, einnin um þá heiðnu vísu formenn, sem hingað komu frá Hálogalands,