Tímarit Máls og menningar - 01.02.2018, Qupperneq 81

A n d ó f s m a ð u r i n n J ó n l æ r ð i
TMM 2018 · 1 81
Finnmerkur og Gandvíkur endimörkum, þann tíð sem Ísland var í byggingu og
nokkrir komu síðar. Þar í bland voru nokkrir sem lært höfðu Dofra konstir (sá búið
hafði í Dofrafjöllum í Noregi). Þeir kunnu jörð og berg að opna og aftur að lykja, þar
út og inn að ganga, so sem að voru þeir Bárður í Jökli, Hámundur í Hámundarhelli,
Bergþór í Bláfelli, Ármann í Ármannsfelli, og Skeggávaldi sem fann Áradali, og
gjörðist guð yfir, því so biður þar fólkið: Skeggávaldi skygg þú yfir land þitt, so ekki
verði Áradalir fundnir. Slíkir gamlir formenn útvöldu sér í soddan leynifylgsnum,
hellum eður fellum að búa, so þeir væri helldur frí fyrir öllu ráni, öfund og ásóknum
landsins innbyggjara, því annars hefðu þeir ekki kunnað frið að hafa með sína nátt-
úrusteina, nægt silfurs og annars málms í jörðu vitandi, með þeim góðu áfengu
vínberjum og ölkeldum, sem bernskir menn hafa fundið bæði að fornu og nýju, og
ei verður með sönnu neitað.5
Þessi útópíska vættabyggð er nátengd náttúrum landsins og myndar hjá Jóni
sterka andstæðu við mannheima og kemur einnig fram í kvæði hans um Ára-
dali.6 Ármanns rímur eru um Ármann í Ármannsfelli, þar yrkir hann um
guðlausa höfðingja og segir í mansöng: „Réttan jöfnuð ríks og fátæks milli/
leitað hef eg um lönd og sjó,/leizt mér ekki að finna hann þó.“7 Jón verður þó
varla fyrsti jafnaðarmaður á Íslandi fyrir þessar ljóðlínur. Hugmyndin um
jöfnuð snýst um hlutföll eða náttúrulegt jafnvægi í samfélaginu sem átti að
vera í réttum skorðum. Það er sama jafnvægi og Skáld-Sveinn segir að hafi
raskast en spurningin er fyrst og fremst um það hverjum augum þeir eru
litnir sem raska þessu jafnvægi.
Í ritinu „Um ættir og slekti“ hneppir Jón djúpstæðar samfélagsbreytingar
eftir svartadauða, gegndarlausa samþjöppun auðs, í eina meitlaða setningu:
„Þegar fólk á Íslandi var fullfjölgað upp aptur eptir stóru plágu, voru öll
jarðagóss komin í stórhrúgur.“8 Hin krítíska sýn birtist ekki síður í því riti
sem hiklaust má kenna við andóf, Sannri frásögn af spanskra manna skipbroti
og slagi, sem afhjúpar með nöturlegum og stórbrotnum hætti grimmdarverk
Ara Magnússonar sýslumanns sem réð yfir Vestfjörðum í krafti embætta
og auðs. Rúmlega 80 baskneskir skipbrotsmenn fóru á bátum frá Ströndum
fyrir Horn og til Vestfjarða. 13 voru drepnir í Dýrafirði, líklega að undirlagi
Ara en 18 voru drepnir á Ísafjarðardjúpi (Æðey og Sandeyri). Jón afhjúpar
af miskunnarlausri skarpskyggni misbeitingu Ara í Ögri á valdi sínu og
skelfilega afmennskun fórnarlambanna, aðferð sem enn er við lýði í marg-
víslegum hernaði nútímans, hvort sem það eru hryðjuverk eða barátta gegn
hryðjuverkum.
Ritið um Baskavígin vekur spurningar: Skrifaði Jón sem einstaklingur
eða með trúarhugmyndir að bakhjarli? Hvað varð til þess að hann tók sér
þá stöðu sem hann gerði? Af hverju ákvað hann að gagnrýna gerðir Ara í
Ögri sem jafnvel var vinur hans? Var þetta samviskuatriði eða uppreisn? Eða
meðvitað andóf? Yfirleitt er talað um að atbeini manna hafi dvínað mjög á
miðöldum. Menn töldu að allt væri í höndum guðs. Sú guðsmiðjuhugmynd
fór að trosna með endurreisninni og einstaklingurinn varð virkari og sýni-
legri. Þessi þróun setti mark sitt á Jón lærða sem gekk í berhögg við ríkjandi