Tímarit Máls og menningar - 01.02.2018, Síða 83

A n d ó f s m a ð u r i n n J ó n l æ r ð i
TMM 2018 · 1 83
framsetningin sé yfirleitt meinleysislegri á yfirborðinu). Jón lærði bjó yfir
trúartrausti, einfaldri guðstrú sem örugglega jók honum þolgæði. Það sést
víða í kvæðum hans en vegna þess að heimsmynd hans var víðfeðm og fjöl-
breytt var trú hans ekki römmuð inn af hugmyndinni um tvö ríki, eins og
kveðskapur Skáld-Sveins og Sigfúsar, og þar stóð hnífurinn í kúnni. Jón var
svo sjálfstæður í hugsun að hann hikaði ekki við að gagnrýna þegar honum
þótti þess þurfa. Þess vegna er andóf hans margslungið, hugmyndirnar
flóknar og verða ekki smættaðar.
Gagnrýnið andóf kemur skýrast fram í kveðskap Jóns. Fyrst má þar nefna
ævikvæðið Fjölmóð, sem þó er frekar píslarsaga en ævisaga. Þar eru það
einkum forspjallið og langur eftirmáli sem hann kallar Restans eða rófu sem
birta grundvallarhugtök í andófshugsun hans. Hann gagnrýnir siðaskiptin
og þá samfélagsupplausn sem hann skynjaði allt í kringum sig. Þá vegur
hann grímulaust að grunnþáttum í skipan samfélagsins og smíðar orð og
hugtök í því skyni. Mynd hans af siðaskiptunum er víðfeðm og ekki bundin
við Martein Lúther:
Kápur láta sníða
Kalvíns hópar
eftir lystingum
og losta prýði,
þykir skrautlega
skína á mörgum,
það alfríið síðan
af sér fæðir.10
„Alfrí“ er hugtak yfir siðferðilegt sjálfdæmi, sem Jón heimfærir uppá Kalvín-
ista, taumlaust frelsi án ábyrgðar, svipað því sem í dag kallast frjálshyggja.
Það leiðir hugann að sígildri hugmynd Max Weber um náið samflot mótmæl-
endatrúar og anda kapítalismans, ekki síst vegna þess að alræði kapítalismans
nú á dögum bælir allar hefðbundnar siðferðishugmyndir. Hagnaður eða
hagnaðarvon eru metin æðri öllu siðferði. Weber miðaði einkum við
kalvínisma og nefna mætti í framhjáhlaupi að Betsy deVos, menntamálaráð-
herra í ríkisstjórn Donalds Trump, er af hollensk-kalvínskum ættum. Ekki
er nóg með að Jón smíði þetta siðferðishugtak, heldur birtir hann líka í hinu
fjölskrúðuga riti Tíðfordrífi sem hann skrifaði 1644 þá útópísku hugmynd að
hægt sé að breyta ástandinu, jafnvel grunnmynd samfélagsins:
Hvað sér þú meira maður?
Mildari upp kemur öldin,
langt er þó að líta þangað.
Ljótt er ei nærri flótta,
Kristur fær aftur klaustrin,
kirkjurnar nokkuð styrkjast.
Athuginn inn verður látinn,
alfríið dregur þá halann.11