Tímarit Máls og menningar - 01.02.2018, Page 121

TMM 2018 · 1 121
Auður Aðalsteinsdóttir
Hinn huldi heimur
Jón Kalman Stefánsson: Saga Ástu, Bene-
dikt 2017. 443 bls.
Sögumannsröddin í verkum Jóns Kal-
mans Stefánssonar er auðþekkjanleg og
sterk, eitt af hans helstu sérkennum. Svo
mjög, að í sýningu Borgarleikhússins á
Himnaríki og helvíti, sem er byggð á
samnefndum þríleik Jóns Kalmans,
hefur hún þótt ómissandi og yfirgnæfir
oft dramatíska eiginleika leikritsforms-
ins þegar kór er löngum stundum látinn
þylja ljóðrænan texta úr bókunum.
Dönskum ritdómurum verður oft tíð-
rætt um alviturt sjónarhorn sögumanna
og „patosið“ í verkum Jón Kalmans, þ.e.
háfleyga og tilfinningaríka framsetn-
ingu á hinum mörgu hugleiðingum um
tilveruna og ályktunum sem dregnar
eru af því sem fram kemur í sögunni
sjálfri. Slíkur stíll virðist Íslendingum
ekki jafn framandi en er orðinn svo
nátengdur höfundinum Jóni Kalmani í
vitund minni sem lesanda að þegar ég
endurlas nýlega Sjálfstætt fólk Halldórs
Laxness varð mér nokkrum sinnum að
orði: „Þarna heyrðist í Jóni Kalmani.“
Það sýndi mér svart á hvítu hversu mjög
Jón Kalman sækir í þennan höfuðpaur
íslenskrar bókmenntahefðar – en einnig
að textatengsl fela ekki aðeins í sér að
yngri textar sækja í eldri texta, heldur
breyta um leið þessum eldri textum.1 Ég
get ekki lengur lesið vissar setningar úr
Sjálfstæðu fólki án þess að heyra þær
með sögumannsrödd Jóns Kalmans,
hann hefur umbreytt verki Laxness fyrir
mér.
Hin sterku höfundareinkenni sem
marka Jóni Kalmani sérstöðu innan
bókmenntahefðarinnar tengja hann því
jafnframt við aðra höfunda og verk hans
við hefðina. Og þar sem skáldskapurinn
sjálfur, tilurð hans og eðli, er jafnan eitt
af stærstu viðfangsefnunum í bókum
hans, sem fjalla að því leyti til um eigin
lögmál, kom í sjálfu sér ekki á óvart að í
upphafi nýjustu bókar Jóns Kalmans,
Sögu Ástu, upplýsir sögumaðurinn les-
andann um það að foreldrar aðalsögu-
persónunnar Ástu hafi einmitt lesið
Sjálfstætt fólk upphátt hvort fyrir annað
þegar hún var í móðurkviði, og nefnt
hana eftir sögupersónu Laxness, Ástu
Sóllilju.
Í viðtölum við Jón Kalman hefur
komið fram að Saga Ástu er að ein-
hverju leyti byggð á persónum og sögum
úr fjölskyldu Jóns. Hann segist nota
„sem viðspyrnu“ Huldu Markan, ömmu
sína, og langafa sinn, Einar Markan
söngvara, en aðalsöguhetjan Ásta sé
skyld móðursystur hans, Jóhönnu Þrá-
insdóttur þýðanda, sem hann þekkti
sjálfur. Jón Kalman segist nýta „vissa
ytri þætti úr lífi hennar“, til dæmis vin-
áttu hennar og Ara Jósefssonar skálds.
Það er ákveðinn grunnur í sögunni, en
þetta er samt ekki saga þeirra, alls ekki,
það væri hrein fölsun, gott ef ekki glæp-
samleg einfeldni að halda því fram. Saga
Ástu er skáldskapur. En skáldskapurinn
byggir alltaf á veruleikanum, kemst ekki
af án hans. Alveg eins og veruleikinn
kemst ekki af án skáldskapar.2
Saga Ástu fjallar þó ekki aðeins um
U m s a g n i r u m b æ k u r