Tímarit Máls og menningar - 01.02.2018, Page 122

U m s a g n i r u m b æ k u r
122 TMM 2018 · 1
þetta samband veruleika og skáldskapar,
heldur einnig og kannski fyrst og fremst
um samband texta við texta – og bendir
í sífellu á eigin textatengsl.
Hver talar og við hvern?
Saga Ástu er um leið saga foreldra
hennar, Helgu og Sigvalda, annarra fjöl-
skyldumeðlima og fólks er tengist fjöl-
skyldunni beint eða óbeint. Mikið er
flakkað um í tíma og rúmi þannig að
ákveðin heildarmynd liggur ekki fyrir
fyrr en í lokin – og sumir lesendur hafa
kvartað yfir því að þar vanti enn of
mörg púsl í spilið.3 Þótt einstaka kaflar,
eins og sá sem segir frá gleðskap heima
hjá Markúsi, afa Ástu, fyrrum stór-
söngvara, gangi út á að endurskapa tíð-
aranda, setja á svið andartak á ákveðn-
um tíma og stað, fletur þessi aðferð að
einhverju leyti út tímavídd frásagnar-
innar: „Það er ekki hægt að segja frá án
þess að villast,“ segir sögumaðurinn
undir lokin, „fara hæpnar leiðir, eða
halda áfram án þess að fara til baka,
ekki einu sinni heldur minnst tvisvar –
því við lifum samtímis á öllum tímum.“
(419) Frásögnin er einnig margsamsett
og sögumaðurinn hefur í upphafi
áhyggjur af því að hann hafi ekki tök á
henni. „Það voru mistök“ segir hann
strax á blaðsíðu 33 um þá ákvörðun sína
að byrja „þessa frásögn af ævi Ástu með
að segja frá því þegar líf hennar kvikn-
aði“, og láta þannig undan þránni eftir
samfellu. „En án mistaka er auðvitað
ekkert líf.“ (34) Og sagan reynist samt
sem áður vandlega skipulögð þannig að
ákveðnum hápunkti er náð í lokin þegar
hin mörgu straumhvörf sögunnar hafa
verið afhjúpuð, eitt af öðru.
Frásagnaraðferðin byggir einnig upp
spennu varðandi það hver talar og við
hvern. Frásögnin er rofin reglulega með
bréfum frá Ástu til viðtakanda sem
aðeins verður ljóst seinna hver er. Þá er
sögumaðurinn persóna sem fær sviðið í
sumum köflum bókarinnar, dapur höf-
undur sem leitar í einangrun og einveru,
og undir lokin kemur í ljós að hann
tengist sögupersónum ættarböndum og
er þá líklega jafn skyldur höfundinum
Jóni Kalman og sögupersónan Ásta er
skyld Jóhönnu frænku hans. Þar með
kemst á einhvers konar samræða við
sjálfsævisögulegan skáldskap, sem hefur
verið einn af helstu straumum bók-
menntaheimsins um nokkuð langt skeið
en undanfarið verið endurskilgreindur
út frá viðmiði skáldævisagna Karls Oves
Knausgård.4
Eitt af einkennum skáldævisagna í
anda Knausgårds eru hugleiðingar,
stundum hálfgerðar esseyjur, m.a. um
samfélagsleg málefni, og þær má einnig
finna í orðum sögupersóna í Sögu Ástu.
Dóttir sögumannsins vill líka að hann
skrifi „til að bjarga heiminum“ (236),
myrkum heimi, en hann á í vandræðum
með að finna rétta leið: „Hvernig klýfur
maður myrkrið?“ (394) Jón Kalman
hefur sjálfur sagt að ekki megi „þröngva
einhverju inn í skáldskapinn“ sem ekki
þurfi að vera: „Ef þú nefnir Donald
Trump án þess að það þurfi að nefna
hann í sögunni þá er allt unnið fyrir gýg
og Donald Trump búinn að vinna enn
einn sigurinn.“5 Að mínu mati er helstu
veikleikana í Sögu Ástu reyndar einmitt
að finna í að því er virðist handahófs-
kenndri ádeilu sögumanns, Ástu og
annarra sögupersóna á samtíma okkar,
hugleiðingum sem t.d. snúa að Donald
Trump og því höfuðatriði markaðsfræða
„að gera fólk ósátt við sjálft sig“ (258).
Slíkir kaflar gera stundum lítið annað
en draga frásögnina á langinn og bæta
litlu við söguna sjálfa eða samfélagsum-
ræðuna. Helsti styrkur bókarinnar er þá
hins vegar tenging hennar við aðra
texta, virkni hennar innan bókmennta-
heimsins og skáldskaparins. Því Jón