Tímarit Máls og menningar - 01.04.2019, Qupperneq 82

d av í ð H ö r g d a l S t e F á n S S o n
82
he has truly heard it, nor even that there is any such perfect music at all to be heard.
Inevitably so, for if it exists, it is not for him in his littleness.
But one thing is certain. Man himself, at the very least, is music, a brave theme that
makes music also of its vast accompaniment, its matrix of storms and stars. Man him-
self in his degree is eternally a beauty in the eternal form of things. It is very good to
have been man. And so we may go forward together with laughter in our hearts, and
peace, thankful for the past, and for our own courage. For we shall make after all a fair
conclusion to this brief music that is man.
– lokaorð skáldsögunnar Last and First Men eftir Olaf Stapledon
Ef margt í höfundarverki Jóhanns Jóhannssonar einkennist af hægfljótandi
massa er óhætt að segja að í kvikmyndinni Last and First Men nái massinn
nýjum þéttleika. Og grunnurinn er ekki smár í sniðum: Framtíðarendalok
mannkyns. Jóhann hafði lengi viljað gera stórt kvikmyndaverk en það var
ekki fyrr en hann rakst á ljósmyndabók um Spomenik­minnisvarðana í
fyrrum Júgóslavíu sem hugmyndin kom til hans, fullmótuð og tilbúin.
Spomenik­minnisvarðarnir voru reistir í valdatíð Títós til minningar um
síðari heimsstyrjöldina og baráttuna gegn fasisma. Þeim var ætlað að sam­
eina þjóðina í útópísku ríki Títós; af þeim sökum mátti ekki notast við neinar
vísanir í trúarbrögð og því var bæði stuðst við nútímalega höggmyndalist
(mínímalisma) og leitað í menningararfleifð Maya og Súmera. Á fimmtíu ára
tímabili voru reistir þúsundir minnisvarða um alla Júgóslavíu, sumir mann­
hæðarháir en aðrir mikilfenglegir og á stærð við fimmtán hæða fjölbýlishús.
Eftir að Júgóslavía liðaðist í sundur voru margir minnisvarðanna eyðilagðir
en ótal þeirra standa þó enn. Jóhann ferðaðist í mánuð um fyrrum Júgó­
slavíu með 16 mm tökuvél ásamt norska kvikmyndatökumanninum Sturlu
Brandth Grøvlen og útkoman er ójarðnesk skrásetning á þessum undarlegu
höggmyndum. Markmiðið var að skrásetja eðli minnisvarðanna og láta
undarlegar línur þeirra og fleti njóta sín, en slíta þá jafnframt úr samhengi
við umhverfi sitt með því að beina tökuvélinni til himins eða taka upp í þoku
og rökkri.
Þegar tökum var lokið vildi Jóhann bæta nýju frásagnarlagi við myndina og
leitaði fanga í gamalkunnugum vísindaskáldskap í skáldsögunni Star Maker
eftir breska rithöfundinn Olaf Stapledon, sem aftur leiddi hann að Last and
First Men, epískri vísindaskáldsögu Stapledons sem hefst á okkar tímum en
fjallar um átján ólíkar gerðir mannkyns, tvo milljarða ára fram í tímann.
Þarna var kominn efniviður sem rímaði vel við ójarðneskt og ósymm etrískt
yfirbragð hinna júgóslavnesku höggmynda, sem margar hverjar líta út eins
og geimskip eða byggingar úr öðru sólkerfi.
Á meðan End of Summer er áhrifamikil í einfaldleika sínum er Last and
First Men stórfengleg í víðáttu sinni; um þetta vitna umfjallanir gagnrýn­
enda, en Last and First Men var sýnd á Alþjóðlegu kvikmyndahátíðinni
í Manchester árið 2017, auk þess sem verkið var flutt í Barbican Center í