Tímarit Máls og menningar - 01.04.2019, Blaðsíða 123

U m S a g n i r U m B æ k U r
123
Myndlistarmaðurinn Hallgrímur málar
hér með breiðum penslum og sterkum
litum og stundum eru lýsingarnar gró­
teskar þar sem tannleysi, útvöxtur og
vessar, líkamar afskræmdir af vosbúð,
veikindum og elli, lifna fyrir augum les­
andans. Það sama á við um geðslag per­
sóna sem ná þó ótrúlegt en satt að vera
fullkomlega trúverðugar, þrátt fyrir
stærð sína. Það má kallast afrek að ekk­
ert mannhatur virðist þrífast í þessum
breiðu dráttum, þvert á móti er eins og
höfundi sé hlýtt til f lestra persóna og
verður lesandanum það sömuleiðis. Það
er þó aldeilis ekki af því hér flæði góð­
mennskan og almennilegheitin, þvert á
móti lýsir höfundur hörðum og oft
grimmum heimi, en þar rúmast þó
einnig hlýja í bland við hörkuna. Gott
dæmi um það eru feður Gests, sérstak­
lega tveir síðari; kaupmaðurinn Kaupa­
kabbi, svo nefndur af Gesti, og Lási í
Skriðu. Eftir að Kaupakabbi hrekur Eilíf
föður Gests út í opinn dauðann á
Hákarlaskipinu elur hann litla drenginn
upp sem sinn eigin og leggur raunveru­
lega ást á barnið. Á einhvern sérkenni­
legan hátt fordæmir fyrri verknaðurinn
ekki þann seinni – án þess þó að sá síð­
ari nái að bæta fyrir þann fyrri. Miklu
fremur er þetta lýsandi fyrir þær þver­
sagnir sem rúmast í manneskjum. Hér
eru í raun engin gegnheil illmenni þótt
margir komi skelfilega fram við sína
minnstu bræður – og að sama skapi er
enginn án breyskleika. Lási er mætur
maður, trúr sínum gamla félaga Eilífi og
elskar drenginn hans, en engu að síður
er hann tilbúinn til að láta bera út lausa­
leiksbarn sitt, fórna því og ekki síður
móður þess fyrir eigin heimilisfrið.
Þjóðarsálin skrásett
Í upphafi er sögusviðið snævi þakið,
hvítt eins og óskrifað blað og á það blað
skrifar Hallgrímur þessa mögnuðu sögu
og skrifar meira að segja lesandann
sjálfan inn í hana. Við komum þarna
fyrir, með bókina í hendi, í öruggri fjar­
lægð frá dramatískri atburðarásinni, frá
sorginni sem innan stundar hellist yfir
Eilíf, frá óréttlæti þessa heims sem virð­
ist svo óralangt í burtu en er það þó
ekki. Rétt hundrað ár skilja okkur frá
þessum heimi sem virðist þó mun nær
Íslendingasögunum en nútímanum. En
það eru ekki árin sem marka hyldýpið
sem skilur að heldur menning og efna­
hagur. Stundum kallast kómískar en
hryllilegar aðstæður alþýðunnar örlítið
á við nútímann, eins og þegar kaupmað­
urinn á erfitt með að svara því hvað
kílóið af hveiti kosti: „Hér afhjúpaðist
íslenska geðþóttahagkerfið, sá síbreyti­
legi skýjaflóki. Íslendingar voru þraut­
góðir og útsjónarsamir, hjálpsamir flest­
ir og reddingasamir, allra þjóða bestir í
að bregðast við óvæntum aðstæðum, en
fátt kvaldi þá meira en fastar stærðir, vel
undirbúnar ákvarðanir, gerðir samning­
ar og fastmótaðar áætlanir […] En
kannski var þetta allt saman skáld­
skapnum að kenna, þessu sérkennilega
fyrirbæri sem aðrar þjóðir umbáru en
Íslendingar tignuðu. Því hér voru jafnvel
grunnstærðir hagkerfisins, verð á hveiti,
kjöti og víni, skáldaðar, uppdigtaðar,
afstæðar – háðar því sem andinn blés í
brjóst.“ (93–94) Þannig ber bókina sífellt
að sama brunni – að skáldskapnum sem
virðist vera okkar leiðarljós – til góðs
eða ills.
Hallgrímur nær að beisla tungumálið
sem á stundum hefur hlaupið frá honum
í fyrri bókum en engu að síður geysar
það hér hraðar og harðar en nokkru
sinni fyrr. Hann ber, eins og alltaf, hæfi­
lega virðingu fyrir eigin efni og hræðist
aldrei að rífa niður fegurðina jafnóðum
og hann skapar hana, að grafa undan
myndum sem hann dregur upp, að
klessa vísunum í nútímann beint á þjóð­