Heimsmynd - 01.03.1986, Síða 136

vegna að halda uppi þróttmikilli
leikstarfsemi: hljóðvarp og sjónvarp.
Hljóðvarpsdeildin er að tapa af lest-
inni eftir áratuga farsæld í framleiðslu
sinni, ekki síst sökum róttækra breytinga
á áherslum í dagskrárgerð og hlustenda-
venjum. Og sjónvarpið hefur enga sýni-
lega stefnu í gerð innlends leikins efnis
og óvíst hvort nokkuð verður af slíku um
stundarsakir. Þessar deildir eru skrifborð
í dag með einmana yfirmönnum án leik-
flokksins sem þó er máttarstoðin í öllu
leikstarfi.
Þetta er hið opinbera kerfi leiklistar í
landinu, og þegar allt kemur til alls þá er
þetta kerfi hættulega undir hælnum á
fjárveitingavaldinu. Það hefur enga ör-
ugga tekjustofna, verður jafnvel að búa
við verðlagsákvæði í miðaverði. Það er
njörvað niður af opinberum launasamn-
ingum og getur næsta lítið vikið frá þeim.
Auk þess eru því svo skammtaðir
aurarnir að það býr við sýndarfrelsi í
verkefnavali, svo háð er það beinum
tekjum af aðgöngumiðum. Kerfið er því
einstaklega viðkvæmt fyrir hverskyns
áföllum og neyðir forráðamenn í ríkjum
mæli til að taka tillit til markaðarins og
lúta almenningsálitinu með fjölbreyti-
legan smekk í verkefnavali. Þeir geta
sjaldan vogað nokkru í rauninni og eru
undir stöðugu fjárhagslegu eftirliti.
Sjálfstæði þeirra er því sýndarmennska,
þess vegna fengu þeir stofnanastimpilinn
á sig.
HIN LEIKHÚSIN
í landinu starfa svo fjöldamörg lítil
fyrirtæki, ýmist sem atvinnuhópar, hluta-
félög eða samvinnufélög, eða áhuga-
mannafélög. Þessir hópar geta fæstir
staðið undir því að kallast leikflokkar í
eiginlegum skilningi orðsins, nema ef til
vill Alþýðuleikhúsið í seinni tíð og Svart
og sykurlaust.
Atvinnumennskan í þeim er stunduð
af hugsjón, stór hluti vinnustundanna er
gefinn. Enginn þeirra ræður yfir föstu
húsnæði, nokkrir þeirra sækja lúsarlegan
styrk til ríkis sem er nánast sýndarvottur
sem dugar vart fyrir gjöldum þessara
hópa til Pósts og síma.
Allir eru hóparnir vanbúnir að tækj-
um, búa yfir litlu eigin fjármagni og hafa
ekki leitað eftir því á opinberum mark-
aði. Þeir eru líka allir sem einn ofurseldir
smæð sinni og magnleysi og á enda-
lausum hrakhólum, þrátt fyrir æskubjart-
an baráttuhug og metnað í verkefnavali.
Flestallir þessir hópar líta á það sem
eðlilegan og sjálfsagðan hlut að þeir fái
ríkulegan styrk úr almannasjóðum til að
sinna hugðarefnum sínum, jafnvel að rík-
ið hlutist til, eða þá bæjarfélög, um að
þeir fái eftirlátið húsnæði sem henti
þeirra starfsemi á einhvern hátt.
En þeir hrópa fyrir daufdumbum
eyrum.
HIÐ OPINBERA
{ öllum vestrænum ríkjum hefur einka-
rekstur sett svip sinn á leikhúslíf í misrík-
um mæli, átt sín blómaskeið samfara
styrk og velsæld stéttanna, risið, dafnað
og hnigið. Þar sem hann viðgengst í dag
er hann víða háður samfléttingu fleiri
fjölmiðla. Sækir stjörnur og starfskrafta í
skemmtanaiðnaðinn, sjónvarp eða kvik-
myndir. En víða eru uppi merki þess að
dagar hans séu taldir, nema í leikhúsa-
hverfum stórborganna.
Þáttur hins opinbera er víða að styrkj-
ast verulega í leikhúsrekstri, sumstaðar
stendur hann mjög styrkum fótum eins
og í Þýskalandi, annars staðar eins og í
Frakklandi er hægt að tala um stórátak á
þessu sviði undir hinni borgaralegu
stjórn sósíalista, meðan hart er sótt að
breskum leikhúsum í þessu tilliti.
Vestanhafs er kerfið rekið á gerólíkan
hátt með styrkjum stórfyrirtækja sem
nota hann sér til skattafrádráttar. Á öll-
um þessum stöðum er hinsvegar leik-
húsið látið nokkuð afskiptalaust hvernig
það skipuleggur sitt innra starf, hvernig
kjörum er deilt og verkum. Starfsemin
fær að búa í friði eftir að hún hefur þegið
fúlguna úr hendi kerfisins. Svo verða
leikhúsin bara að standa sig á hinum
opna markaði.
Hér á landi virðist ríkja einhverskonar
þegjandi samkomulag manna í millum og
flokka, að ríkið skuli gegna veituhlut-
verki á fjármagni til leiklistarinnar; fyrir
fáa áhorfendur skuli miðaverð greitt nið-
ur meðan allur fjöldinn sækir sér aðrar
lystisemdir, sumar styrktar úr sama
veitukerfinu, nægir að nefna íþrótta-
hreyfinguna.
Rökin eru margþekkt: Þjóð sem vill
afdráttarlaust styðja sköpun og eigin
framleiðslu á andlegu efni er styrkari til
átaka sem heild. Ef hún vanrækir það
virki sitt er hún að bjóða heim upplausn í
þeim þáttum sem halda henni saman.
Þessi rök eru gömul að gerð og tilheyra
nánast fornum tíma og hugmyndum um
þjóðina eins og þær voru á liðinni öld.
Og eins og margt fornt og úr sér gengið
eiga þær einkar vel við okkur. En eins og
háttum er komið í þessu landi þýðir þessi
hugmynd í raun sérgæði hinna fáu, í
þessu tilfelli par tugþúsunda á suðvestur-
horninu sem líta á það sem borgaralega
skyldu sína að sækja nokkrar leiksýning-
ar á ári. Allur fjöldinn sem reiðir fram
drjúgan hlut fjárins í nafni heildstæðrar
menningar situr heima og horfir frekar á
vídeó eða fer á völlinn. Og er þá réttlæti í
nafni menningarinnar fullnægt? Eða
menningunni í nafni réttlætis, bræðralags
og jafnaðar?
Er þá ekki upplagt að fela bara kapítal-
ismanum þetta allt á vald? Láta „skáld
hversdagslífsins" um þetta eins og flest
annað í atvinnulífi okkar? En þá kemur
að þeirri raunalegu staðreynd að íslensk-
ir kapítalistar hafa sjúklega lítinn áhuga á
að standa fyrir slíkri starfsemi, rétt eins
og allri annarri menningarstarfssemi og
hafa þó fengið áminningu fyrir af ekki
minni postula en einum ritstjóra Morg-
unblaðsins. Hún skilar einfaldlega ekki
nægilegum gróða.
Og þó svo einhverjir hefðu glóru-
lausan áhuga á að stunda leikhúsrekstur í
eigin nafni sem einkafyrirtæki án nokk-
urra hugsjóna eða blekkinga um annað
en það sem þeir teldu vera rekstarlegan
ábata hverju sinni og það þarf nota bene
ekki að þýða beinan hagnað, væru þeir
nokkuð betur settir en sjálfstæðu hóparn-
ir svonefndu, fyrst við erum svo ólánsöm
að búa í landi sem eignaðist aldrei nógu
ríka borgarastétt og millistétt sem reisti
og fjármagnaði leikhúsbyggingar um alla
vesturálfu? Nei, í rauninni ekki. Allir
sitja við sama borð í þeim efnum nema
þeir sem eru svo lánsamir að fá gefins hús
frá okkur öllum.
MAÐUR, NÚ ER ÞAÐ SVART
Leikhúsrekstur á íslandi er semsagt í
klemmu vegna beinna afskipta ríkisvalds-
ins af fáum stofnunum sem ættu eðlis síns
vegna að hafa meira fjárhagslegt og
stjórnunarlegt sjálfstæði. Og svo vegna
þess að sár skortur er á að stjórnmálalega
séu sett niður álitamál um annan rekstur
en þessi fáu ríkisfyrirtæki og skipulagi
komið á eðlilegan leikhúsrekstur í
landinu sem þjóni metnaði landsmanna
og þörfum þeirra á þessu sviði atvinnu-
lífsins. Jafnvel með svo ríkulegri fjárfest-
ingu, að leikhúsfyrirtækjum landsins tak-
ist að brjóta niður þá múra sem umlykja
nú þessa listgrein og ná inn til sín fjöldan-
um með skemmtun sinni.
En er nokkur von til þess að þetta geti
orðið? Sáralítil, því miður. Þjóðin gat á
sínum tíma fjárfest í félagsheimilabygg-
EINKA GEIRINN