Heimsmynd - 01.04.1990, Blaðsíða 8

STERKASTA SÖNNUNIN
Heimsljósi Laxness lýsir Olafur Kárason æsku
sinni og segir: Og ef ég sagði það sem mér
Ifanst, þú var tekinn frá mér kvöldmaturinn og
mér var sagt að ég fœri til helvítis. Pað getur vel
verið að ég sé ekki nógu frjáls til að sjá sann-
leikann, og þaðanafsíður til að segja hann ef ég
skyldi sjá hann af tilviljun. Maður getur ekki
gert að því hvernig maður er alinn upp . .
Orð að sönnu. Oft kemur það í hlut barn-
anna eða þeirra sem minna mega sín að sjá
sannleikann fyrir tilviljun en flestir vita að það
þarf frelsi til að segja hann - frelsi án ótta um
það að vera firrtur öðrum lífsgæðum. Skilning-
urinn á mikilvægi tjáningarfrelsis er seinni tíma fyrirbæri. Fyrr
á öldum var tungan skorin úr mönnum sem gagnrýndu yfir-
boðara sína. Magna Carta skjalið frá f215, sem talið er grund-
völlur lagahyggju í enskumælandi löndum, gerði ekki ráð fyrir
tjáningarfrelsi. Pegar Jakob I Englandskonungur viðurkenndi
þörfina á málfrelsi í byrjun sautjándu aldar forbauð hann al-
menningi að gagnrýna Herra sína. Bandaríska stjórnarskráin
var ekki samþykkt fyrr en ákvæði um mannréttindi voru kom-
in inn eftir þó nokkurt þóf, þar sem sumir töldu að ákvæði um
tryggingu jafnvægis milli valdaaðila ætti að duga.
Æ síðan hefur verið deilt um tjáningarfrelsið og hvar mörk
þess lægju. Hæstiréttur Bandaríkjanna úrskurðaði til dæmis
nýverið að maður sem brennt hafði þjóðfánann skyldi ekki
sekur fundinn þar sem athæfið hefði verið framið í mótmæla-
skyni. En hæstaréttardómarinn Benjamin Cardozo sagði árið
1937 að tjáningarfrelsið væri lífsnauðsynlegt og allt annað
frelsi byggði á því.
En þótt tjáningarfrelsið sé stjórnarskrárbundið er það engin
trygging fyrir tilvist þess fremur en að að stjórnarskrá eða lög-
gjöf breyti mannlegu eðli. Á meðan tækni og vísindum fleygir
fram breytist mannlegt eðli ekkert. Eðli valdhafa er nú eins og
ætíð áður að halda í völd sín, oft með óréttmætum hætti, og
slíkt verður eðli þeirra um ókomna framtíð. Þess vegna er
tjáningarfrelsið eitt virkasta aðhald sem til er og það vissu höf-
undar bandarísku stjórnarskrárinnar betur en margir valdhaf-
ar nútímans. Réttara væri að segja að þeir hafi virt það betur.
Því valdhafar óttast öðru fremur gagnrýni hins talaða og skrif-
aða orðs.
FRAMLAG
Á íslandi búum við ekki við þá tryggingu
jafnvægis milli valdaaðila sem Bandaríkjamenn
gera. Ríkisstjórnin virðir ekki alltaf lög Alþing-
is og þingið getur lítið að gert þar sem þessar
tvær stofnanir eru í raun samofnar. Fjárlögin
lifa sjálfstæðu lífi, sagði einn þingmannanna
nýlega. Aðrir þingmenn kvarta undan því að
ráðherrar nenni ekki að mæta á fun< ■'amein-
aðs þings eins og þeim ber skylda ti ,n þegar
sjónvarpað er frá slíkum fundum eru menn
gjarnan með dagblöð fyrir andlitinu. Fæstir
fulltrúanna virðast hegða sér eins og íslenska
stjórnarskráin býður þeim. það er að vera trúir samvisku sinni
á undan kjördæmi og flokki, enda virðast mæðan og and-
varaleysið í hinni pólitísku umræðu almenn. Fylgi flokka er
reglubundið kannað með misvísindalegum hætti og er þá
ávinningurinn oftast meiri mælikvarði á óvinsældir valdhaf-
anna en frammistöðu stjórnarandstöðunnar.
Valdhafar reyna að slá ryki í augu umbjóðenda sinna. Allt
tekur mið af því að vinna næstu kosningar og halda í völdin.
Það er makkað í hverju skúmaskoti og það að vera bragðaref-
ur á að gera menn að stjórnvitringum. Alls staðar eygja þeir
útgönguleið til áhrifa og samtryggingin svífur yfir vötnunum.
Frá síðustu kosningum hafa verið myndaðar þrjár ríkisstjórnir
og nú snýst allt um það úr hverju sú næsta verður moðuð.
Atvinnulífið og fyrirtækjarekstur eru meira og minna í
lamasessi. Stórkostleg gjaldþrot fyrirtækja skilja þegar
skattpínda einstaklinga eftir með sárt ennið. Að vísu virðast
sum fyrirtæki vera æði fjáð eins og hlutabréfakaup þeirra
stærstu eru vísbending um. Gott dæmi um almennt viðhorf
hér til tjáningarfrelsisins er þegar Morgunblaðið gerði þessi
hlutabréfakaup að umtalsefni og olli miklu fjaðrafoki, að þá
þaut ríkissjónvarpið á fund eins stórforstjóranna eins og hann
væri Jakob I, en Mogginn hinn mikli almenningur sem ekki á
að hafa skoðun á aðgerðum Herranna.
Frægur lögfræðingur, verjandi ritstjóra á síðustu öld, sagði
við kviðdóminn fyrir bandarískum rétti að sterkasta sönnunin
væri sú sem reynt væri að kæfa. Allt athæfi sem snertir al-
mannaheill, svo ekki sé nú talað um áframhaldandi frelsi og
lýðræði, á að þola dagsbirtuna.
Ólafur Hannibalsson
vakti þjóðarathygli fyrir út-
tekt sína á málefnum Stöðvar
2 í fyrsta tölublaði þessa árs.
í þessu blaði fjallar hann um
almenningshlutafélög og
samþjöppun valds í þeim og
tekur Fróðalegt dæmi um það
hvernig ekki skuli staðið að
stofnun slíkra hlutafélaga.
Auk þess skrifar hann athygl-
isverða grein um Gorbatséff
og vitnar þar í grein eftir
bandarísku blaðakonuna
Gail Sheehy, sem eyddi tæpu
ári í könnun á ferli og pers-
ónueiginleikum mannsins
sem bylti heiminum.
Friðrika Benónýs
skrifar athyglisverða grein
um framhjáhöld. I greininni
er varpað ljósi á þetta við-
kvæma mál, rætt við sálfræð-
inga um orsakir og afleiðing-
ar framhjáhalds auk þess sem
gerendur og fórnarlömb lýsa
eigin reynslu.
Odd Stefán
ljósmyndari HEIMSMYND-
ÁR var ötull með myndavél-
ina að vanda við vinnslu
þessa blaðs. Hvort sem um
var að ræða uppstillingar á
framhjáhaldsmyndum eða
myndatökur á vettvangi al-
menningshlutafélaga var
Odd Stefán á staðnum til að
veita lesendum sem ljósasta
innsýn í veruleikann.
8 HEIMSMYND