Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2019, Qupperneq 76

áhrif það hefur á neyslumynstur og matarsóun (farr-Wharton
o.fl., 2014). höfundar áströlsku skýrslunnar mæla með því að
efla þekkingu neytenda og þeirra sem sýsla með matvæli og
efla þar með færni til að nýta þau, t.d. með því að skiptast á
uppskriftum og læra af öðrum. Einnig er mikilvægt að vekja
neytendur til umhugsunar um hvernig best sé að umgangast
og geyma matvæli. Mælt er með því að nægar upplýsingar liggi
fyrir um þær birgðir sem eru til svo að neytendinn safni síður
að sér birgðum umfram neyslu (farr-Wharton o.fl., 2014).
Aldraðir og matarsóun
Mannfjöldaspá fyrir Ísland gerir ráð fyrir að fólki yfir 65 ára
muni fjölga verulega og fara úr því að vera 14% þjóðarinnar
árið 2016 í að verða yfir 20% árið 2036 og yfir 25% þjóðarinnar
árið 2059. Búist er við að þeim sem ná um og yfir 100 ára aldri
fjölgi verulega (hagstofa Íslands, 2016). 1. maí 2016 bjuggu
2407 einstaklingar á hjúkrunarheimilum landsins og síðastliðin
ár hefur öldruðum sem búa á hjúkrunar- og dvalarheimilum
fjölgað. Þessa fjölgun má rekja til hækkandi lífaldurs fólks á Ís-
landi en frá árinu 1996 hefur hann lengst að meðaltali um 3,9
ár hjá körlum en 2,2 ár hjá konum (Embætti landlæknis, 2016).
Með aldrinum minnkar oft matarlyst og geta margar ástæð -
ur verið fyrir því. kólesýstókínín er hormón sem stuðlar að
losun meltingarensíma en einnig tekur það þátt í að minnka
matarlyst og þegar fólk eldist eykst magn hormónsins sem
veldur því að fólk verður fyrr satt (anderson, 2013). Einnig
verða breytingar á lyktar- og skynfærum með hækkandi aldri
og getur það leitt til minni ánægju af að borða mat og þannig
dregið úr magninu sem er neytt. Tannheilsa versnar oftast með
aldrinum ásamt því að margs kyns sjúkdómar og lyf geta haft
áhrif á matarlyst. Sýnt hefur verið fram á að með því að bæta
bragð matar með bragðbætandi efnum er hægt að auka matar-
lyst aldraðra auk þess sem framreiðsla og umhverfi getur skipt
máli. Talið er að betra sé að bjóða litlar máltíðir og tíðar. Þannig
er hægt að minnka matarsóun og á sama tíma viðhalda eða
auka líkamsþyngd einstaklinga (anderson, 2013; Mathey o.fl.,
2001).
niðurstöður rannsókna sýna að meiri hætta er á vannæringu
meðal aldraðra á hjúkrunarheimilum en meðal þeirra sem búa
heima (kaiser o.fl., 2010; Löwik o.fl., 1992) en í raun eru allir
aldraðir í hættu á vannæringu hvort sem þeir eru heima, á
hjúkrunarheimilum eða á sjúkrahúsi. Lystarleysi er þekkt hjá
veiku fólki og því hætta á að það klári ekki matarskammtinn
sem þó inniheldur næga orku og næringu, en hluti hans fer þá
til spillis og sjúklingarnir líða skort (van Bokhorst-de van der
Schueren o.fl., 2012). Matmálstímar tengjast ekki aðeins nær-
ingarþörf fólks heldur eru þeir einnig hluti af lífsgæðum þess
(Carrier o.fl., 2009) en talið er að tveir af hverjum fimm íbúum
hjúkrunarheimila þjáist af vannæringu og hefur slíkt áhrif á
heilsu þeirra og lífsgæði (Bell o.fl., 2015; Evans og Crogan,
2005). niðurstöður rannsókna sýna að mikilvægt er að taka til-
lit til óska og þarfa heimilismanna hvað aðbúnað, framreiðslu
og fæðuval varðar og að þannig megi auka lífsgæði aldraðra og
draga um leið úr sóun á matvælum (Carrier o.fl., 2009; Evans
og Crogan, 2005). Í rannsókn, sem gerð var á því hvað stuðli
að og hvað dragi úr neyslu íbúa á hjúkrunarheimili og hver
ánægja þeirra væri með matinn og þjónustuna, kom fram al-
menn ánægja með matinn og þjónustuna þar sem 89% þátttak-
enda sögðust ánægðir eða nokkuð ánægðir, en þó voru
ákveðnir þættir sem skertu lífsgæði íbúanna (Evans og Crogan,
2005). um helmingur eða 52% höfðu fengið mat sem þeim
líkaði alls ekki, 56% fengu oft sama matinn og 59% töluðu um
að maturinn væri ávallt matreiddur á sama hátt. flestum íbúum
eða 75% fannst í lagi að hafna mat sem þeim líkaði ekki en 65%
kvörtuðu þó ekki. Meirihlutinn eða 79% sögðust vilja velja hvað
þeir borðuðu en einungis 54% fannst mikilvægt að velja hvenær
matartíminn er. Með því að huga að sjónarmiðum og óskum
íbúa er hægt að ýta undir ánægju þeirra, stuðla að betri nær-
ingu og minnka þann mat sem fer í ruslið (Evans og Crogan,
2005).
niðurstöður rannsóknar Carrier og félaga (2009), sem
framkvæmd var meðal 395 íbúa á 38 hjúkrunarheimilum,
bentu til þess að matmálstímar og framreiðsla matarins skipti
máli hvað lífsgæði íbúa varðar. fjöldi borðfélaga, hvort þeir
gátu matast sjálfir og hvort þeir fengu að velja sér mat, hvernig
maturinn var borinn fram og fjöldi starfsmanna á hvern heim-
ilismann hafði marktæk áhrif á lífsgæði heimilismanna, óháð
því hvort þeir höfðu greiningu um vitræna skerðingu eður ei.
Þeir sem voru með vitræna skerðingu glímdu frekar við van-
næringu en aðrir. fyrir þá sem höfðu greiningu um vitræna
skerðingu skipti sjálfstæði við að matast og að matseðilinn væri
endurskoðaður reglulega með tilliti til þeirra þarfa mestu máli
(Carrier o.fl., 2009).
Matarsóun á Hjúkrunarheimilinu Eir
gerð var könnun á matarsóun á hjúkrunarheimilinu Eir í
byrjun árs 2017. Tilgangur könnunarinnar var að meta hversu
hátt hlutfall matar á hjúkrunarheimili fer til spillis og á grunni
þess finna leiðir til að lágmarka matarsóun og bæta þar með
næringarástand íbúa og nýtingu fjármuna. könnunin var fram-
kvæmd á sex sólarhringsdeildum Eirar. Á þremur deildum,
deild 1, 2 og 3, var allur matur vigtaður áður en hann var bor-
inn fyrir heimilismenn og síðan var allur nýtanlegur matur sem
heimilismenn leyfðu vigtaður áður en honum var hent. Á
öðrum þremur deildum, deild 4, 5 og 6, var eingöngu nýtan-
legur matur sem heimilismenn leyfðu vigtaður áður en honum
var hent.
íris dögg guðjónsdóttir, elsa kristín sigurðardóttir og helga bragadóttir
76 tímarit hjúkrunarfræðinga • 2. tbl. 95. árg. 2019
Matmálstímar tengjast ekki aðeins næring-
arþörf fólks heldur eru þeir einnig hluti af
lífsgæðum þess en talið er að tveir af hverjum
fimm íbúum hjúkrunarheimila þjáist af van-
næringu og hefur slíkt áhrif á heilsu þeirra og
lífsgæði.