Skírnir - 01.04.2005, Qupperneq 37

SKÍRNIR
HUGTAKAKERFI HÁVAMÁLA
35
umhugsun þarf það þó ekki að koma á óvart þar sem kvæðið allt
fjallar um sælu án þess að nefna hana sífellt á nafn. I þau fjögur
skipti sem hugtakið „sæla“ er notað er það tengt við þá fjóra
mannkosti sem hver einstaklingur ætti að öðlast. I v. 8 og 9 er sá
sagður sæll sem býr yfir (1) viti og (2) sjálfræði, í v. 47 er sá talinn
sæll sem á (3) vini og vandamenn og í v. 69 er (4) lífsgleði tengd
sæluríku lífi. Þetta eru því fjórar frumforsendur þess að maður
geti orðið sæll. Það er þó ekki aðeins fjallað um hverja forsendu
fyrir sig í kvæðinu, heldur er þeim einnig ofið saman á meistara-
legan hátt. Þannig er vitinu líkt við hinn besta vin í v. 6 og í v. 55
er lífsgleðin sögð bíða hnekki ef menn eru alvitrir. Slík tengsl auka
dýpt hugtakanna og ljóst verður að ekkert eitt er yfir annað hafið.
Hugum nánar að hugtakakerfinu í Hávamálum. Allar vísur
kvæðisins snúa beint eða óbeint að hugmyndinni um sælu, enda er
það markmið lífsins eins og áður segir. Til þess að skilja til hlítar
hugtakið „sæla“ þarf að skipta því í tvennt, ytri sælu og innri sælu.
Ytri sæla snýr að orðstír og mannorði (v. 76 og 77) en innri sæla
snýr að persónuþroska og hamingju. Hófsemi í tali er því lofuð
bœði vegna þess að hún stuðlar að þroska manns (innri sæla) og
vegna þess að hún eykur orðstír manns (ytri sæla). Sá sem er hóf-
laus í tali þroskast ekki og orðstír hans hlýtur skaða. Mikilvægt er
að hafa þessa tvískiptingu „sælu“ í huga því öll uppálögð breytni
markast af henni. Slík skipting er samt sem áður varasöm, enda eru
brotin tvö nátengd og sömu fjórar forsendurnar liggja að baki
þeim.
Fyrsta frumforsenda sælu samkvæmt hugtakakerfi Hávamála er
„skynsemi", þó með þeim fyrirvara að það tiltekna orð er aldrei
notað í Hávamálum sjálfum. Þetta sést meðal annars í v. 8 og 9 en
þar eru orðin vit og líknstafi/1 notuð til að tengja saman skynsemi
og sælu. Mýmörg fleiri samheiti yfir skynsemi koma fyrir og því
greinilegt að hugtakið gegnir þýðingarmikilli stöðu í kvæðabálk-
6 Guðmundur Finnbogason hefur lagt til að „líknstafir" merki vit í þessu sam-
hengi. Guðmundur Finnbogason (1929), bls. 86.