Skírnir - 01.04.2005, Page 39

SKÍRNIR
HUGTAKAKERFI HÁVAMÁLA
37
Upphafning vitsins verður enn skýrari í v. 6 þegar tvö megin-
stef Hávamála eru sameinuð af stakri list:
Því að óbrigðra vin
fær maður aldregi
en mannvit mikið.
Til þess að geta fjallað um hugtakið „vit“, sem er gríðarlega
hlaðið í Hávamálum þurfum við að byrja á undirstöðuatriði. Sá
sem vill teljast vitur þarf að beita viti sínu rétt og breyta viturlega.
Þetta er eini mælikvarði þess hvort maður er í orðsins fyllstu
merkingu vitur. Ef ég breyti óviturlega þá er ekki hægt að draga
neina aðra ályktun af því en að ég sé óvitur. Jesús orðaði þessa
hugsun hliðstætt í erindi sínu um falsspámenn: „Af ávöxtunum
þeirra skuluð þér þekkja þá“ (Mt 7:16). Af svipuðum rótum renn-
ur hinn mikli fjöldi vísna í Hávamálum þar sem beiting vits er gerð
að umtalsefni. Meginþorri þeirra veltir upp mismunandi aðstæð-
um, utan sem og innan hvatalífsins, þar sem réttri og rangri beit-
ingu vits er lýst. Þannig er því komið vel til skila hvernig maður á
að beita viti sínu við ólíkar aðstæður og þannig uppfylla forsendu
þess að vera snotur og þar með sæll. Umfjölluninni um rétta beit-
ingu vits má skipta í tvo flokka og nefnast þeir: (1) sjálfsskyn og (2)
gildisskyn.
(1) I þeim vísum þar sem fjallað er um rétta beitingu vitsins er
lögð höfuðáherslu á nauðsyn þess að skynja og skilja nánasta
umhverfi sitt. Þannig er sá einstaklingur sem skilur sjálfan sig og
umheiminn betur í stakk búinn til að beita viti sínu rétt við ólík-
ar aðstæður en hinn sem vantar allan skilning á slíkum þáttum.
Hinn síðarnefndi misskilur kringumstæður sínar og beitir því
viti sínu rangt í þeim. Þann hæfileika að skynja og skilja sjálfan
sig og umheiminn má nefna sjálfsskyn einstaklingsins. Hugtakið
nær yfir allt í senn: sjálfsþekkingu, þekkingu og skilning á öðr-
um mönnum, umhverfi sínu og aðstæðum. Vísurnar sem snúa að
sjálfsskyni hafa andstæðu þess - sjálfsblekkingu - iðulega að
skotspæni. Vísa 26 er dæmi um sjálfsblekkingu vegna skorts á
sjálfsskyni: