Skírnir - 01.04.2005, Page 175
SKÍRNIR
SVOR VIÐ ANDMÆLUM
173
lýsingum er alþýðunni víða lýst sem nokkurs konar óspilltri upp-
sprettu þeirra eiginleika sem voru taldir einkenna þjóðina á gull-
öld hennar en það er líka alveg ljóst að þeir eru ekki taldir ná hæst-
um þroska á þeim vettvangi. Það má þannig segja að þótt alþýðu-
fólk hafi verið álitinn góður þjóðlegur efniviður þá uppfyllti það
ekki mælikvarða þjóðernisorðræðunnar um hinn fullþroskaða Is-
lending. Islendingar voru taldir merkisberar vestrænnar einstak-
lingshyggju, hámenningar og stjórnmálahugsjóna og sú sjálfs-
mynd var hafin yfir sjálfsmynd alþýðunnar. Þegar lýsa átti þjóð-
inni í heild sinni þá er það gullaldarsjálfsmyndin og ekki ímynd al-
þýðu og bænda sem hafin var á loft.
Ennfremur verður að hafa hugfast að orðræða íhaldsamrar
þjóðernisstefnu og heildarhyggju varð yfirgnæfandi í íslenskri
þjóðernisorðræðu á þriðja áratug 20. aldar. Hún fékk afar sterkan
slagkraft og það er ein af mínum meginniðurstöðum. Nefna má að
tímaritin Eimreiðin, Skírnir og Iðunn sem boðuðu þessa stefnu
komu út í 2.000 eintökum hvert árið 1928 og það er gríðarleg út-
breiðsla í 100.000 manna samfélagi. Tímaritið Skinfaxi var einnig
útbreitt og tímaritið Hlín sem boðaði þessa stefnu af krafti kom út
í 6.000 eintökum og virðist hafa náð inn á flest sveitaheimili lands-
ins. Þeir sem mótmæltu, vísuðu fortíðarhyggjunni á bug, voru til-
tölulega fáir og hugmyndir þeirra eða orðræða var ekki sérlega út-
breidd þótt meðal þeirra hafi verið þekkt skáld og menntamenn.
Rannsókn mín sýnir líka að þessi orðræða birtir heimssýn sem er
meira framandi en fram kemur í andmælunum og á það verður að
leggja áherslu. Það kann að vera ákveðin hætta, ef hugmyndasögu
er ekki gefið nægilegt vægi, að við túlkum ýmis tímabil í of mikl-
um mæli út frá okkar eigin hugmyndaheimi, en nákvæmar rann-
sóknir á hugmyndasögu og orðræðu gera okkur betur kleift að
forðast það. Þessi heimssýn kann að hljóma sem einhvers konar
klisja í okkar eyrum, skemmtileg klisja þegar best lætur, en fyrir
samtímamönnum á þessum tíma þá var þetta, öðrum þræði a.m.k.,
blákaldur veruleiki. Hann snerist um að þjóðin skyldi umfram allt
búa í sveit, enda myndi hún veslast upp og úrkynjast ef hún flytti
á mölina og íslensk gildi og sjálft þjóðernið myndi glatast. Hún
yrði að lifa lífi sínu í samræmi við þjóðlegar hefðir, stunda heim-