Bændablaðið - 28.01.2016, Blaðsíða 16

16 Bændablaðið | Fimmtudagur 28. janúar 2016
Um allt land er að finna þjóð-
sögur um huldufólk, drauga,
forynjur og tröll. Í sögunum
er stundum fjallað um tilurð
þessara kynjavera.
Grímsnes- og Grafnings-
hreppur í Árnessýslu er þar
engin undantekning. Hreppurinn
liggur meðfram vestanverðu
Þingvallavatni og Sogi ofan að
Ingólfsfjalli. Að vestan liggur
Mosfellsheiði að Grafningi.
Nesjaey og Sandey í
Þingvallavatni tilheyra hreppn-
um og er landslag í honum
fjölbreytt; gróskumiklir skógar,
grónar sveitir og fjölmörg vötn
og lækir. Falleg sveit.
Í hreppnum er mikið um
sumarbústaði, landið er gróið og
skiptast á mýrar, móar, vellir og
kjarr enda skýlt fyrir norðanátt.
Einu sinni var stúlka sem hét
Jórunn og var dóttir bónda sem
bjó einhvers staðar í Flóanum.
Þegar Jóra var ung þótti hún
gríðarlega skapmikil en efni-
leg. Eitt sinn var haldið hestaat
skammt frá bæ föður hennar og
átti faðir Jórunnar annan hestinn
sem hún hafði mikið við. Þegar
hesturinn fór halloka í viðureign-
inni var Jórunn svo æf og galin að
hún óð að hinum hestinum sem
vann atið og gerði sér lítið fyrir
og reif undan honum annað lærið.
Hljóp hún síðan sem leið lá upp
að Ölfusá hjá Laxfossi og reif þar
upp stórt bjarg og henti því út í
miðja ána. Síðan hljóp hún yfir
á stillum þessum og mælti um
leið: „Mátulegt er meyjarstig;
mál mun vera að gifta sig.“
Heitir þar síðan Tröll-
konuhlaup, aðrir segja Jóruhlaup.
Þaðan hélt hún upp allan Ölfus
austan við Ingólfsfjall þar til hún
kom að gili sem gengur vestur úr
Grafningi og áfram þar til hún
nam staðar uppi í Hengli þar sem
nú heitir Jórukleif og settist að í
Jóruhelli.
Þegar Jóra hafði komið
sér fyrir í hellinum hafði hún
það fyrir sið að ganga á tind
einn í Henglafjöllum og sitja
þar og horfa yfir og gæta að
ferðamönnum. Sæti hennar
nefnist Jórusöðull.
Sagan segir að hún hafi rænt
ferðamönnum sem fóru Grafning
vestan við Þingvallavatn og norð-
an við Dyraveg norðan undir
Henglinum. Jóra var ekkert að
hika við heldur drap ferðamenn-
ina og át efir að hún var búin
með lærið af hestinum. Kvað svo
rammt að þessu um tíma að hún
eyddi allri byggð í kringum sig
og vegir lögðust af.
Nú voru góð ráð dýr og
enginn treysti sér til að ráða
niðurlögum Jóru. Um svipað
leyti var ungur maður í Noregi
sem var á leið til Íslands og
þurfti hann að fara um yfirráða-
svæði Jóru eftir að hann kom
til Íslands. Ungi maðurinn gekk
því á fund konungs og bað hann
ráða. Konungurinn sagði honum
að koma að Jóru um sólarupp-
rás á hvítasunnumorgni. „Muntu
koma að henni sofandi og mun
hún liggja á grúfu,“ konungur
rétti unga manninum öxi að
gjöf, „og skaltu höggva á milli
herðablaðanna.“ Konungurinn
sagði að Jóra mundi vakna við
sársaukann, snúa sér að honum
og segja: „Hendurnar fastar við
skaftið.“ Ungi maðurinn átti þá
að svara: „Fari þá öxin fram af.“
Átti þá Jóra að velta sér niður í
vatn sem var þar skammt frá með
axarblaðið á milli herðanna. Að
sögn konungs áttu Íslendingar
að velja sér þingstað þar sem
axarblaðið ræki upp.
Rættist spá konungs og axar-
blaðið rak upp í Öxará þar sem
alþingi var sett. /VH
Jóra í Jórukleif
STEKKUR
UMHVERFISMÁL&LANDBÚNAÐUR Ari Trausti Guðmundsson
Jarðfræðingur og rithöfundur
I Er hagkvæmni einfalt hugtak? Hvað felst í því? Sem flestar
krónur í annan vasann fyrir sem
fæstar úr hinum? Það kann að vera
næst sanni fyrir einstakling sem
hefur fjárráð og stýrir heimili. Þegar
kemur að fyrirtækjum, sveitarfélög-
um, stofnunum og ríkissjóði víkkar
sjónarhornið. Eða hefur ákvörðun
um hagkvæmni í reikningshaldinu
ekki samfélagsáhrif eða áhrif á
umhverfið? Hagur heildarinnar
hefur áhrif á hag einstaklinganna
sem mynda hana og öfugt. Hafi
ákvörðun um hagkvæman rekstur
hagræn áhrif á umhverfið (t.d. veg/
vegi eða þokkalega laxveiðiá eða
loftið sem við öndum að okkur)
lendir sá kostnaður (eða hagnað-
ur) að lokum á fleiri en umræddan
rekstraraðila. Af þessum sökum hafa
sumir hagfræðingar tekið til við að
víkka út hugtakið hagkvæmni, eða
öllu heldur skilgreina tvenns eða
þrenns konar hagkvæmni.
II Af hverju ætli ekki sé hag-kvæmast fyrir Íslendinga að
reka 100 fjárbú, 50 kúabú og tvö
sláturhús og eina afurðastöð fyrir
mjólkurvörur og aðra fyrir kjöt-
vörur? Vissulega fáránleg spurning
en hún setur samt umræðuefnið í
sterkt ljós: Fjölmargir aðilar móta
hverju sinni hve langt skal ganga
í samþjöppun býla og fyrirtækja í
landbúnaði. Hve vel ákvarðanir eru
ígrundaðar, hve vítt er leitað álits
hverju sinni og hvaða hugmyndir
liggja að baki er frumskógur sem
erfitt er að átta sig í. Að minnsta
kosti fyrir flesta neytendur, jafnvel
margan bóndann. Dreifing, sem and-
staða við stöðuga samþjöppun, hefur
margt í för með sér: Sennilega hærri
tilkostnað innan greinarinnar en ella
en um leið aukna fjölbreytni, styttri
flutningsleiðir og minni samgöng-
ur, meiri nánd neytenda við fram-
leiðendurna (betri skilning þeirra á
búskap?) og góða fagmennsku heilt
yfir af því að menn hafa persónu-
tengsl við sitt bú en framleiðslu-
einingin er ekki eins og hver önnur
verksmiðja. Svo má meta til fjár,
og kanna hagkvæmni þess, að hafa
sem flest héruð í byggð, dreifa álagi
á ýmsar auðlindir og nýta þær sem
eru réttilega yrktar í sínu sjálfbæra
umhverfi og jákvæða menningar-
landslagi.
III Tómatar eru sannanlega holl, mikilvæg, og vinsæl
vara. Allt sem hér þarf af ólíkum
tegundum þeirra er hægt að flytja
inn en það er ekki gert. Þess í stað
hefur þróast hér öflug framleiðsla
vegna séraðstæðna og má telja hana
ýmist lífræna ræktun með öllu eða
nálægt því. Framleiðslan er töluvert
dreifð og gróðurstöðvarnar víðast
hvar forvitnileg blanda af tækni og
vinnu mannshandar. Sumar þeirra
verða meira en gróðurstöðvar. Ýmiss
konar lífvænleg starfsemi fer þar
fram, t.d. í ferðaþjónustu. Rétt eins
og með margan annan útlenskan
jarðargróður er lafhægt að anna
allri innanlandsþörfinni með fleiri
jarðvarmafyrirtækjum.
Risastórt tómataræktarver hentar
til útflutnings að ýmsum skilyrðum
uppfylltum en væri í raun afturför, ef
því væri ætlað að leysa sem flestar
þeirra minni af hólmi. Ég tel þessa
hugmyndafræði alla eiga við flestar
búgreinar en veit um leið að sum bú
eða fyrirtæki megi stækka. Að öllu
samanlögðu er dreifing í landbúnaði
oftar hagkvæmari en samþjöppun.
IV Svokölluð Þúsaldarmarkmið Sameinuðu þjóðanna
hafa verið leyst af hólmi með
nýjum markmiðum. Þau nefnast
Heimsmarkmið um sjálfbæra þróun
og gilda til 2030, alls 17 markmið.
Þeirra á meðal eru þessi:
• Stuðla að viðvarandi sjálfbær-
um hagvexti og arðbærum og
mannsæmandi atvinnutækifær-
um fyrir alla
• Byggja upp sterka innviði,
stuðla að sjálfbærri iðnvæðingu
fyrir alla og hlúa að nýsköpun
• Tryggja sjálfbæra neyslu og
framleiðslumynstur
Þarna kemur fyrir hugtakið sjálfbær
hagvöxtur og augljóst að Sameinuðu
þjóðirnar horfa til breiðs skilnings á
því. Það á að gilda í öllum greinum
matvælaframleiðslu á Íslandi. Annað
er óskynsamlegt.
V Sem neytandi hef ég lengi undrast hvernig samþjöpppun
í mjólkuriðnaði hefur smám saman
fjarlægst skynsamleg viðmið.
Lengst af notaði ég ekki nein sér-
stök hugtök yfir þau en má ekki
einmitt nota sjálfbæran hagvöxt eða
arðbær atvinnutækifæri eða sjálf-
bæra iðnvæðingu? Eflaust mætti
líka ræða hagkvæmnina í ljósi sjálf-
bærni og loftslagsmarkmiða. Hvað
sem öllu líður er ný breyta komin til
sögu: Áhugi neytenda á fjölbreytt-
um mjólkurvörum, áhugi þeirra á
minni umbúðanotkun, áhugi á upp-
runa vara og áhugi á vörum með
sem minnstum íblöndunarefnum
og sem lífrænustum uppruna. Hann
vex en minnkar ekki og þar inn í
spilar áhugi á heilbrigðum lífsstíl
og andóf gegn vaxandi „velferðar-
sjúkdómum“, t.d. offitu, sykursýki
2 og ofnæmi. Vissulega er ekkert af
þessu orðið að megintilhneigingu
en ég spái því að svo fari. Ekki má
svo gleyma auknum áhuga á velferð
dýra í landbúnaði. Greitt verð fyrir
vöru við kaup verður æ oftar ekki
einrátt við vali á henni, heldur miklu
heildrænna viðmið. Ný fyrirtæki
hafa haslað sér völl í samkeppni
við risana tvo á mjólkumarkaðin-
um, meira að segja í ferli kæru-
mála. Ekki þekki ég innviði stóru
fyrirtækjanna, hagsmunatengsl við
framleiðendur og aðra, eða grunn-
stefið í stefnunni. Ég hvet bændur
og búalið, forsvarsmenn stóru fyr-
irtækjanna og þeirra minni engu að
síður að endurskoða framvinduna.
Það sama á við um flesta ef ekki
alla aðra framleiðslugeira landbún-
aðarvara.
Ástand og eðli lands – val á búgreinum − 9. grein
Mynd / HKr.
NORA, pels sem er alfarið hann-
aður og framleiddur hér á landi
úr íslenskum gærum, er kominn í
sölu á Epal og á heimasíðu NORA,
www.nora.is.
NORA-pelsinn er framleiddur úr
íslenskum gærum, sem eru sútaðar í
Loðskinni á Sauðárkróki. Ingibjörg
Finnbogadóttir hannar pelsana og
þeir eru saumaðir á verkstæði NORU
í Bygggörðum á Seltjarnarnesi.
Fyrsti hluti framleiðslunnar, sem
er eingöngu hvítir pelsar, var fram-
leiddur úr gærum frá Norðlenska
sem styrkti framleiðsluna. Næsta
skref er svo að bæta við fleiri litum
og sniðum.
Hugmyndin á bakvið NORA er
að endurvekja velgengni íslenska
lambapelsins, sem var vinsæl flík
hér á landi fyrir nokkrum áratugum.
Einnig er horft til þess að auka verð-
mæti íslenskra gæra með því að gera
eftirsóknarverða flík úr þessu góða
og hlýja hráefni.
Stofnendur NORA eru Ingibjörg
Finnbogadóttir, fatahönnuður og við-
skiptafræðingur og Dögg Hjaltalín
viðskiptafræðingur.
Íslenski lambapelsinn NORA kominn í sölu
Ingibjörg Finnbogadóttir, fatahönnuður og viðskiptafræðingur og Dögg Hjaltalín viðskiptafræðingur við rekka af
lambapelsinum NORA.
NORA.