Bændablaðið - 28.01.2016, Blaðsíða 36

36 Bændablaðið | Fimmtudagur 28. janúar 2016
Helstu nytjaplöntur heimsins
Indíánar Norður-Ameríku voru
fyrstir til að rækta sólblóm
til matar, Spánverjar fluttu
þau til Evrópu og ræktuðu
sem skrautjurtir. Pétur mikli
Rússlandskeisari féll kylliflatur
fyrir plöntunni og setti í fram-
kvæmd umfangsmestu ræktun-
aráætlun síns tíma til að rækta
sólblóm. Eitt af dýrustu málverk-
um sögunnar er af sólblómi.
Sólblóm eru í fimmta sæti, á eftir
soja, repju, bómull og jarðhnetum,
þeirra plantna sem ræktaðar eru til
framleiðslu á matarolíu.
Áætluð heimsframleiðsla á sól-
blómafræjum ræktunarárið 2014
til 2015 var um 44,5 milljón tonn
og ætlað flatarmál ræktunarinnar
var rúmir 25 milljón hektarar. Spár
gera ráð fyrir því að ræktunin eigi
eftir að stóraukast á næstu áratugum
til að mæta aukinni eftirspurn eftir
sólblómaolíu.
Úkraína framleiðir 11 millj-
ón tonn af sólblómafræjum á ári,
Rússland, 10,5, Argentína 3,1,
Kína 2,4, Rúmenía 2,2, Búlgaría
1,9, Tyrkland 1,5 og Ungverjaland,
Tansanía og Frakkland rúm 1,5
milljón tonn.
Landnotkunin undir sólblóma-
fræjaræktun er mest í Rússlandi,
tæpir 6,8 milljón hektarar, og
Úkraínu, rúmir 5 milljón hektarar.
Ísrael, sem framleiðir ekki nema rétt
rúm 12 þúsund kíló á ári, er aftur á
móti með bestu meðaluppskeruna
á hektara.
Úr fræjunum er aðallega unnin
sólblómaolía og var heimsfram-
leiðsla á henni rúm 15 milljón tonn
árið 2014 og er því spáð að eftir-
spurnin verði komin í 60 milljón
tonn um miðja þessa öld. Hismið er
mest notað sem dýrafóður.
Úkraína framleiddi allra þjóða
mest af sólblómaolíu árið 2014,
um 4,3 milljón tonn, Rússland,
3,6, lönd Evrópusambandsins 3,1,
Argentína rúm ein milljón, Tyrkland
811 þúsund tonn, Kína 455 þúsund
tonn, Suður-Afríka 356 þúsund
tonn, Pakistan tæp 300 þúsund og
Bandaríkin 174 þúsund tonn.
Úkraína er sú þjóð í heiminum
sem flytur út mest af sólblóma-
olíu og koma tæp 60% af allri sól-
blómaolíu á markað þaðan. Árið
2008 bannaði Evrópusambandið
innflutning á sólblómaolíu frá
Úkraínu vegna heilbrigðissjónar-
miða þar sem kom í ljós að olían
var blönduð jarðefna- og vélaolíu.
Bannið var ekki afnumið að fullu
fyrr en árið 2014.
Indland er það land sem flytur
inn mest af sólblómaolíu, 1,5 millj-
ón tonn, lönd Evrópusambandsins
samanlagt flytja inn 850 þúsund
tonn, Egyptaland 800 þúsund tonn,
Tyrkland 750 þúsund og Kína um
400 þúsund tonn.
Grasafræði og ræktun
Innan ættkvíslarinnar Heliantus eru
um 70 tegundir sem allar, utan þrjár,
eru upprunnar í Norður-Ameríku,
undantekningarnar koma frá Suður-
Ameríku. Margar tegundir Heliantus
eru ræktaðar sem skrautjurtir og ein
auk sólblóma til matar, H. tuberosum
sem þekktust er sem rótarávöxturinn
ætiþistill.
Sólblóm, eða sólfíflar eins og
blómið er stundum kallað á íslensku,
Helianthus annuus, eru einærar og
hraðvaxta plöntur, einn til fjórir
metrar hæð. Til er lýsing á rúmlega
sjö metra háu sólblómi á Spáni frá
16. öld en hæsta skráða sólblómið
samkvæmt heimsmetabók Guinness
var 9,17 metrar að hæð og ræktað í
Þýskalandi árið 2014.
Stilkur sólblóma er sver, ósléttur
og loðinn. Plantan er með öfluga
stólparót. Blöðin fölgræn, stakstæð,
grófhærð og gróf viðkomu, breið-
egg- eða hjartalaga, grófsaxtennt.
Allt að 30 sentímetra löng og 20
sentímetra breið.
Villt sólblóm eru oftast marg-
stöngla og bera mörg blóm en tegund-
ir í ræktun yfirleitt með einn stöngul
og eitt stórt blóm. Blómkróna er stórt
og gul, stöku sinnum rauð eða appel-
sínugul, og af henni dregur plantan
nafn sitt. Það sem í daglegu tali er
kallað blóm sólblóma samanstend-
ur af hundruðum eða yfir þúsund
einstakra smáblóma sem saman
mynda krónuna. Þvermál stærstu
sólblóma er allt að 60 sentímetrar.
Sé horft á blómin sést að þau raðast
í spírallagað form með 137,5° halla
út frá miðju krónunnar sem kallast
gullinsnið Fibonacci.
Blómin snúast auðveldlega á
stönglinum þannig þau horfa alltaf til
sólar. Frjóvgast með hjálp býflugna.
Fræin dropalaga, hismið ljós,
dögg eða ljós með dökkum rönd-
um. 10 til 15 millimetra löng og 4
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Sólblómaakur í fullum blóma.
Van Gogh var þjakaður af þunglyndi og vistaður á geðveikrahæli um tíma Sé horft á blómin ofan frá sést að þau raðast í spírallagað form með 137,5°
halla út frá miðju krónunnar sem kallast gullinsnið Fibonacci.