Bændablaðið - 28.01.2016, Blaðsíða 44

44 Bændablaðið | Fimmtudagur 28. janúar 2016
Hjálpartæki við
beiðslisgreiningu mjólkurkúa
Til eru margvísleg hjálpartæki til
að fylgjast með beiðslum kúa.
Blað eða minnisbók og ritfæri eru
hjálpartæki af einföldustu gerð og
þau ber ekki að vanmeta.
• Gangmáladagatal er ennþá nota-
drýgra.
• Áminningar í dagatölum sím-
anna geta einnig nýst.
• Skýrsluhaldskerfið Huppa er
handhægt og einnig forrit sem
fylgja mörgum mjaltakerfum.
• Hjálpartæki sem tengjast atferli
kúnna hafa lengi verið notuð.
• Merkjakerfi sem sýna hvort
kýrnar hafa staðið undir öðrum
kúm hafa lengi verið notuð
erlendis.
• Hreyfiskynjarar sem sýna aukna
óró eru orðnir fullkomnari.
• Mælingar á eðlislægum þáttum
eru þekktar.
• Viðnám í skeiðaslími.
• Mælingar á hormónum.
• Stjórnun á beiðslum.
• Samstilling og gangsetning
með prógesterón hormóni
og framköllun á beiðsli með
prostaglandin hormónum.
Notkun á hjálpartækjum
Baldur Örn Samúelsson skrifaði
BS-ritgerð í Landbúnaðarháskóla
Íslands í maí 2015, „Ávinningur af
notkun hjálpartækja við beiðslis-
greiningu“. Ritgerðin byggist á
skoðanakönnun með svörum frá
171 bónda.
Þar kom í ljós að það var mark-
tækur munur á hvað FS talan var
hærri þar sem notuð voru hjálpar-
tæki, hvað bil milli burða var styttra
og hvað liðu færri dagar frá burði til
fyrstu sæðingar.
Það hjálpartæki sem virtist gera
mest gagn var gangmáladagatalið
eitt og sér. Ekki virtist vera til bóta að
nota tölvukerfi með gangmáladaga-
talinu. Hreyfiskynjarar virtust ekki
bæta frjósemina fram yfir önnur
hjálpartæki eins og tölvur.
Skráningar eru grundvallaratriði
varðandi beiðlisgreiningu og frjó-
semi mjólkurkúa. Einföldustu tækin,
gangmáladagatal, skriffæri og minn-
isbók eru greinilega notadrýgst fyrir
flesta. Hins vegar er líklegt að hægt
sé að nota tölvukerfi og hafa mikið
gagn af þeim. Skýrsluhaldskerfi
Bændasamtakanna, Huppa, getur
verið mjög gagnlegt. Þar er hægt
að sjá hvernig staðan er í fjósinu á
einfaldan hátt með því að fara inn í
Skýrslur og Frjósemisskýrsla bús-
ins. Með því að fara inn í Skýrslur
og Væntanleg beiðsli er hægt að
sjá hve langt er síðan kýrnar voru
sæddar, þannig sést hvaða kýr voru
sæddar fyrir u.þ.b. þremur vikum
17–24 dögum og eru líklegar til að
vera að beiða upp, á mörgum búum
eru meira en helmingslíkur á að kýr
beiði upp eftir sæðingu. Þar er líka
hægt að sjá hvaða kýr er tímabært
að fangskoða, dýralæknir með sónar
getur fangskoðað eftir 30–35 daga og
þjálfaður dýralæknir eða frjótæknir
eftir 36–56 daga.
Listi yfir ósæddar kýr sýnir hve
margir dagar eru frá burði og þá er
hægt að meta hvaða kýr er tímabært
að sæða. Til að halda góðum tíma á
hjörðinni er ráðlagt að sæða á fyrsta
beiðsli sem sést eftir að liðnir eru 42
dagar frá burði. Listi yfir ósæddar
kvígur sýnir aldur á kvígunum sem
er tímabært að sæða þegar þær eru
15 mánaða.
Hjálpartæki sem tengjast atferli
kúnna
Eitt öruggasta einkenni þess að kýr
sé yxna er að hún stendur kyrr þegar
aðrar kýr riðla á henni. Til þess að
sjá þetta þarf að fylgjast mjög vel
og stöðugt með kúnum. Það hefur
verið sýnt fram á það í mörgum rann-
sóknum að eftir því sem ferðirnar
til þess að fylgjast með beiðslum
kúnna eru tíðari uppgötvast fleiri
beiðsli. Lengi hafa verið til litir til
þess að smyrja á halarótina, en þeir
hafa lítið verið markaðssettir hér á
landi. Liturinn nuddast af ef kýrin
stendur undir annarri kú. Til eru aðrar
svipaðar útfærslur, sérstakar pjötlur
sem límdar eru á halarótina og nudd-
ast eða litahylki sem springa þegar
kýrin stendur undir. Athuga þarf
tvisvar á dag hvort breyting hefur
orðið á halarótinni. Gallinn við þess-
ar aðferðir er helstur að merkin geta
breyst við það að aðrar kýr nuddi
hausnum upp á halarótina svo skila-
boðin verða fölsk. Til eru sendar sem
eru límdir upp á halarótina og senda
boð í tölvu ef kýrin stendur undir.
Galli við þá aðferð er að fylgjast þarf
með að kýrnar týni ekki sendunum
og gæta þess að þeir séu á kúnum
þangað til fang hefur verið staðfest.
Þá er nokkur kostnaður í sendum og
móttökustöð sem sendir boð áfram
í tölvuna.
Hreyfiskynjarar
Á níunda áratugnum var farið að
nota skrefateljara sem festir voru á
afturfót kúnna til að greina aukna
hreyfingu sem fylgir beiðslum.
Lesið er af mælunum þegar kýrnar
eru mjólkaðar. Í ljós kom að þessi
aukna hreyfing var nánast eingöngu
tengd því að kýrnar voru yxna.
Á fyrsta áratug þessarar aldar var
farið að nota hreyfiskynjara sem fest-
ir eru í hálsband kúnna. Nú eru til
nokkrar gerðir af slíkum skynjurum
sem m.a. fást sem aukahlutir með
mjaltaþjónum og mjaltakerfum, en
eru einnig seldir sem sjálfstæðar
einingar. Til að auka ennþá meira
notagildi þessara tækja er hægt að
fá þau með nema fyrir jórtur, þannig
nýtast þau bæði til að skynja gang-
mál kúnna og hvort þær eru að fá súr-
doða, júgurbólgu eða einhvern kvilla
sem dregur úr jórtri. Þar sem burð-
urinn er sæmilega dreifður má gera
ráð fyrir að nóg sé að eiga skynjara
á hálsbönd þriðjungs af kúnum. Þá
er skynjarinn settur á hálsband kýr-
innar fljótlega eftir burð og tekinn af
og fluttur á næstu kú þegar staðfest
hefur verið að kýrin sé komin með
fang. Norsk athugun sýnir að hreyfi-
skynjarar geta einnig nýst í fjósum,
þar sem kýrnar eru bundnar á bása.
Mælingar á viðnámi í skeiðarslími
Til eru nokkrar gerðir slíkra mæla, en
ekki er að sjá að mælt sé með notkun
þeirra.
Hormónamælingar í mjólk
Til eru einfaldar aðferðir til þess að
mæla prógesterónhormón í mjólk.
Kýr sem eru með óvirka eggjastokka
og kýr sem eru að beiða eru með
mjög lítið eða ómælanlegt próg-
esterón í mjólkinni og kýr sem eru
með mikið eða mælanlegt próge-
steón í mjólkinni eru ekki að beiða
og gætu verið með fangi. Þessar
mælingar geta komið að gagni við
beiðslisgreiningu og fangprófun, en
það getur verið erfitt að hitta á réttan
sæðingatíma nema með endurtekn-
um mælingum, hins vegar geta slíkar
mælingar komið að gagni ef einnig er
fylgst með hegðunarbreytingum hjá
kúnum. Hver mæling kostar eitthvað
og endingartími efnanna er skammur.
Ekki er ólíklegt að framleiðendur
mjaltatækja vinni að því að gera
prógesterónmælingar aðgengilegri í
beinum tenglsum við mjaltir á hag-
kvæman, einfaldan hátt. Það getur
verið framtíðarsýn.
Beiðsli framkallað með lyfjum,
samstilling
Dýralæknar hafa lyf til þess að fram-
kalla beiðsli. Þar er fyrst og fremst
um tvær aðferðir að ræða. Ef vitað
er að kýrnar séu farnar að ganga eftir
burðinn er hægt að nota svokallað
prostaglandin hormón. Þá er gert ráð
fyrir því að kýrnar séu sprautaðar
tvisvar sinnum með 11 daga millibili
og sæddar 72 og 96 klst. ( 3 og 4
dögum) eftir seinni sprautuna.
Önnur aðferð er að setja gorm
sem skilur út prógesterón hormón í
skeiðina á kúnni og hafa hann í kúnni
í nokkra daga. Gormurinn er fyrst og
fremst notaður ef vafi er á um hvort
kýrin er farin að beiða eftir burðinn
og ætti ekki að nota hann fyrr en
liðnir eru tveir mánuðir frá burði
og fóður og nyt er farið að nálgast
jafnvægi. Sætt er 48 og 72 klst. (2
og 3 dögum) eftir að gormurinn er
tekinn úr kúnni.
Það borgar sig að gefa sér tíma til
að greina beiðslin
Það er athyglisvert að það kom í ljós
í rannsókn Baldurs Arnar að gang-
máladagatalið reyndist vera nota-
drýgsta hjálpartæki og fleiri ferðir
en tvær í fjósið til að líta eftir beiðsl-
um skiptu verulegu máli. Það má því
líta svo á að þetta hvorutveggja séu
grundvallaratriði sem allir verða að
hafa í huga.
Í erlendum rannsóknum kemur í
ljós að yfirleitt eru bændur ánægðir
með hreyfiskynjarana sem þeir hafa
fjárfest í en stundum gengur illa
að sýna fram á gagnsemi þeirra og
eru rannsóknir misvísandi þar um.
Þegar niðurstöður Baldurs eru skoð-
aðar kemur í ljós lítill ávinningur af
notkun hreyfiskynjara en þó má sjá
vísbendingar um að í þeim fjósum
þar sem notaðir eru hreyfiskynjar-
ar er ávinningurinn fólginn í því að
það líða færri dagar á milli sæðinga,
það virðist vera að beiðslin fari síður
framhjá án þess að uppgötvast.
Það er ekki vafamál að hreyfi-
skynjarar eru það hjálpartæki sem
getur gagnast best ef þeir eru notaðir
á réttan hátt. Þeir eru á vakt allan sól-
arhringinn, en þeir nýtast ekki nema
allar skráningar séu í lagi. Hreyfing
kúnna er mest að meðaltali 20–30
klst. áður en egglosið verður. Það er
mikilvægt að næmi hreyfiskynjarans
sé rétt stillt, til að nema boð frá þeim
kúm sem eru að beiða. Í kringum
kýr sem eru að beiða í lausagöngu
er viss ókyrrð. Þess vegna er mikil-
vægt að fara og athuga hvaða kýr er
raunverulega að beiða, að það séu
ekki fölsk boð sem berast. Það getur
einnig verið að það sé ekki kýrin sem
sýnir mesta útslagið sem er að beiða,
þar er mikilvægt að athuga kúna sem
beiddi fyrir þremur vikum, þó að hún
hafi verið sædd þá.
PAG-mæling til að staðfesta fang
Erlendis er farið að bjóða upp á mæl-
ingu á svokölluðu PAG (Pregnancy
Associated Glycoprotein) í mjólk.
Fósturhimnurnar framleiða það svo
það nýtist til að staðfesta hvort kýrn-
ar séu með fangi með vissum fyrir-
vörum. Mælingin er ekki nothæf fyrr
en liðnir eru meira en 60 dagar frá
burði vegna þess að efnið þarf þann
tíma til að hverfa úr blóðrásinni frá
síðustu meðgöngu. Efnið er komið í
mælanlegt magn 35 dögum eftir að
kýrin festi fang. Kýr sem festir fang
42 dögum (6 vikum) eftir burð er
komin með mælanlegt magn eftir 35
daga þ.e. 77 dögum eftir burð. Mælt
er með að fangið sé staðfest með
hefðbundinni fangskoðun seinna
vegna þess að fósturlát verður helst
snemma á meðgöngunni.
Reikna má með að það styttist í
að boðið verði upp á slíka mælingu
hér á landi.
Þorsteinn Ólafsson,
dýralæknir Nautastöðvar B.Í.
Nautastöðin Hesti
Þorsteinn Ólafsson
Stöðvardýralæknir
Nautastöðvar BÍ Hesti
steini@bondi.is
Kýrin Snúra í Berjanesi. Mynd / HKr.
Þorsteinn Ólafsson að störfum.