Bændablaðið - 28.01.2016, Blaðsíða 41

41Bændablaðið | Fimmtudagur 28. janúar 2016
Lesendabás
Uppgræðsla og beit
Þessi grein er innlegg í umræðu
um uppgræðslu- og beitarmál sem
fram hefur farið í Bændablaðinu
og víðar.
Uppgræðsla
Víða um land eru lítt grónir sandar
eða melar. Í sumum tilvikum stafar
gróðurleysið af því að aðstæður eru
óhagstæðar gróðri, t.d. vegna mik-
illar hæðar yfir sjó eða mikils sand-
burðar. Í öðrum tilvikum hefur áður
gróið land blásið upp. Við getum flýtt
endurkomu gróðurs á þessi svæði
með ýmsu móti.
Ógróna sanda og mela vantar líf-
rænt efni en lífrænt efni eykur vatns-
heldni jarðvegsins og möguleika hans
til að geyma næringarefni. Aukið líf-
rænt efni gerir jarðveginn þannig að
betra búsvæði fyrir plöntur og fræ.
Það er hægt að koma lífrænu efni í
jarðveginn með ýmsu móti, t.d. með
því að dreifa búfjáráburði, heyi eða
öðru lífrænu efni á hann. Önnur leið
er að hefja ræktun plantna á þessum
svæðum. Því meiri uppskeru sem
nýsáningarnar gefa því meira lífrænt
efni myndast. Til að plöntur geti gefið
mikla uppskeru þurfa nauðsynleg
næringarefni að vera til staðar. Mest
vantar af nitri í sandana en önnur efni
getur einnig skort eins og fosfór, kalí
og brennistein. Næringarefnunum er
hægt að koma í jarðveginn með til-
búnum eða lífrænum áburði og svo
geta belgjurtir lagt til nitur. Plöntur
umbreyta ólífrænu efni í lífrænt með
aðstoð sólarljóss. Hluti lífræna efn-
isins fer í ofanjarðarhluta plöntunn-
ar og hluti í rætur. Með sáningu og
áburðargjöf á sanda og mela er verið
að byggja upp lífrænt efni í jarðveg-
inum, auka magn takmarkandi nær-
ingarefna eins og niturs og fosfórs
og skapa skjól fyrir aðrar tegundir
til landnáms. Þegar hætt er að bera
á slíkar sáningar hörfar gjarnan sáð-
gresið smám saman og aðrar tegundir
taka við. Sáning og áburðargjöf getur
flýtt gróðurframvindu þessara svæða
um tugi ára eða jafnvel aldir.
Einungis lítill hluti þess lífræna
efnis sem plöntur framleiða verður til
frambúðar í jarðveginum, stór hluti
þess brotnar niður tiltölulega fljótt.
Í Svíþjóð hafa menn metið seiglu-
stuðla (humification coefficients)
fyrir mismunandi form lífræns efnis
út frá niðurstöðum langtímatilraun-
ar sem staðið hefur í 50 ár (Kätterer
et al. 2011). Niðurstöðurnar gefa til
kynna að rætur séu mun stöðugri að
þessu leyti en ofanjarðarhluti plantn-
anna. Tæp 40% róta urðu að stöð-
ugu lífrænu efni en innan við 20%
ofanjarðarhlutans. Samsvarandi tala
fyrir búfjáráburð var um 30%.
Árið 1974 var lögð út tilraun á
Geitasandi á Rangárvöllum þar sem
misstórir skammtar af kúamykju voru
plægðir niður í sandinn (25, 50, 100 og
150 tonn/ha) og til samanburðar voru
tveir skammtar af tilbúnum áburði
(60 og 120 kg N/ha í áburðartegund-
inni 17-17-17). Engmo vallarfoxgrasi
var síðan sáð í tilraunina. Hverjum
þessara reita var svo skipt upp í þrjá
minni reiti sem fengu mismunandi
skammta af tilbúnum áburði næstu
7 árin (100N-20P-50K, 0N-20P-50K
og 100N-0P-0K). Tilraunin var tví-
slegin árlega og uppskeran fjarlægð.
Eftir að tilrauninni lauk lá hún ósnert
þar til síðastliðið sumar að reitirnir
voru gróðurgreindir og jarðvegssýni
tekin úr þeim. Þá voru allir reitirnir
enn algrónir, sáðgresið nánast horf-
ið og annar gróður kominn í stað-
inn. Gróðurframvinda reitanna var
ólík eftir því hvaða áburðarmeðferð
reitirnir fengu 40 árum áður. Mikið
var af grösum í reitum sem fengu
stærstu mykjuskammtana en kræki-
lyngi þar sem minna var borið á. Ég
þekki ýmis dæmi þess að menn hafi
ræktað upp tún á sandi og hætt að
bera á þau eftir nokkur ár og þá hafa
þau breyst í lyng- eða grasmóa, allt
eftir aðstæðum á hverjum stað og því
hve lengi þau höfðu verið í ræktun.
Á Geitasandi voru einnig tilraunir
með langtímaáhrif áburðar sem stóðu
í 50 ár (Þorsteinn Guðmundsson o.fl.
2016). Á þessum 50 árum skilaði
hvert kg af ábornu N meira kolefni
til jarðvegsins eftir því sem nitur-
skammtarnir voru lægri. Ef borin
voru 100 kg N/ha bundust 5 kg af
kolefni á hvert kg N, þrátt fyrir að
öll ofanjarðaruppskera væri fjarlægð
af reitunum. Fosfór skorti einnig á
Geitasandi, reitir sem aldrei fengu
fosfór gáfu mjög litla uppskeru og
gróðurfar var annað en í öðrum reit-
um. Fyrir mistök var einu sinni borinn
fosfór á einn þessara reita. Áhrifin af
því urðu þau að gróðurfar breyttist
og uppskeran jókst. Þegar hætt var
að uppskera tilraunina 30 árum síðar
gætti þessara áhrifa enn.
Ofangreindar niðurstöður undir-
strika það að sáning og áburðargjöf
á ógróna sanda og mela flýtir mjög
landnámi gróðurs og hefur afgerandi
áhrif á gróðurframvindu til lengri tíma
litið. Því meir og lengur sem borið
er á frumsáninguna því meiri verður
uppskeran bæði ofan- og neðanjarðar
og þar af leiðir að meira verður til af
stöðugu lífrænu efni í jarðveginum.
Þó svo að lífræna efnið sé mikilvægur
grunnur fyrir framþróunina hafa aðrir
þættir mikilvæg áhrif einnig, eins og
t.d. berggrunnurinn, veðurþættir, hæð
yfir sjó, fjarlægð frá sjó, fokefni o.fl.
Í uppgræðslustarfinu hafa menn
lengi horft til plantna sem binda nitur
úr andrúmsloftinu og geta því spar-
að okkur nituráburð. Alaskalúpínan
hefur reynst mjög öflug en aðrar
tegundir eins og hvítsmári, rauðsmári,
baunagras, giljaflækja, umfeðming-
ur, gullkollur, refagandur o.fl. geta
einnig komið að notum. Lúpínan
er umdeild en ef okkur er alvara í
því að endurheimta fyrri landgæði
er erfitt að sneiða alveg hjá henni.
Hana á ekki að nota alls staðar og
skýrar reglur þurfa að vera um notk-
un hennar. Það getur verið skynsam-
legt að sá einhverju með henni til að
hún hörfi fyrr. Fyrir mörgum árum
var lúpínu sáð á Skógasandi ásamt
dúnmel. Dúnmelurinn var tiltöluleg
fljótur að ná yfirhöndinni þannig að
lúpínan var mest í jöðrum breiðunn-
ar. Það er auðvelt að nálgast fræ af
hvítsmára og rauðsmára og þessar
tegundir ætti að nota við landgræðslu
þar sem skilyrði henta þeim. Það þarf
að vanda yrkjaval og smita fræið með
rótarhnýðisbakteríum. Sums staðar
eru aðstæður svo erfiðar fyrir gróður
t.d. vegna þurrka eða sandfoks að þær
kalla á sérstakar aðferðir og tegundir.
Beit
Um allan heim eru villtir grasbítar,
spendýr, fuglar og skordýr sem éta
gróður sér til lífsviðurværis. Fram að
landnámi Íslands voru það eingöngu
fuglar og skordýr sem nýttu gróður-
inn en með landnáminu komu maður-
inn og búféð til sögunnar. Ég hef áður
skrifað um þann þátt í Bændablaðið
(Guðni Þorvaldsson, 2013). Beit er
ekki föst stærð, beitarálag getur verið
mikið eða lítið og varað mislengi og
á það jafnt við búfé sem aðra gras-
bíta. Beitarþunga og beitartíma búfjár
er hins vegar tiltölulega auðvelt að
stýra en það er mikilvægt að halda
vöku sinni í því efni svo að land verði
ekki ofnýtt. Villtir stofnar sem hafa
aðgang að ræktuðu landi geta orðið
stærri en náttúruleg búsvæði þeirra
þola. Þetta þarf t.d. að hafa í huga
t.d. varðandi gæsir og álftir. Þær nýta
sér tún og akra bænda, einkum vor
og haust. Ef túnanna nyti ekki við
myndu stofnarnir grisjast meir, eink-
um í hörðum árum.
Þó svo að beit sé eðlilegt fyrirbæri
í náttúrunni hafa ýmsir haft horn í
síðu hennar hér á landi, einkum beit
búfjár. Ég hef sjaldan heyrt menn
tala gegn beit fugla eða hreindýra á
hálendinu en gæs gengur þar sums
staðar mjög nærri gróðri. Beit getur
bæði haft neikvæð og jákvæð áhrif á
land. Jákvæðu áhrifin vilja gleymast
í umræðunni.
Á sama hátt og hófleg áreynsla
styrkir mannslíkamann styrk-
ir hóflegt áreiti af völdum sláttar,
beitar, klippingar og traðks ýmsar
plöntutegundir. Nýlega var kolefn-
isbinding mæld á opnum svæðum á
nokkrum þéttbýlisstöðum í Svíþjóð
(Poeplau et al. 2016). Sum þessara
svæða voru slegin oft önnur sjaldan.
Niðurstöðurnar leiddu í ljós að svæði
sem voru slegin oft bundu marktækt
meira kolefni í jarðveginum en svæði
sem sjaldan voru slegin. Þeir sem
vinna við íþróttavelli og grasflatir
vita hvað sláttur og mátulegt traðk
hefur jákvæð áhrif á gróðurinn. Þetta
vita einnig þeir sem stunda garð-
rækt, að sláttur, klipping og snyrting
plantna er til góðs. Það er einnig hægt
að ganga of langt í þessum efnum,
ofbeita eða klippa of mikið. Þarna
þarf að finna hinn gullna meðalveg.
Það eru til sögur af beit á sker og eyjar
við sjó þar sem jarðvegurinn skolaðist
burt eftir að hætt var að beita. Þarna
hefur beitin örvað rótarvöxt eða stuðl-
að að tegundasamsetningu sem batt
jarðveginn (Sickel 1997).
Stundum er talað um að ekki
megi beita land nema það sé algró-
ið. Vissulega eru til ógróin svæði
sem æskilegt væri að friða á meðan
þau eru grædd upp. Víða hefur hins
vegar gengið vel að græða upp land
samfara hóflegri beit og sjálfgræðsla
hefur verið töluverð á bæði beittum
og friðuðum svæðum síðustu áratugi
(Borgþór Magnússon o.fl. 2006). Beit
skilar búfjáráburði og beitarfénaður
dreifir honum og fræi frá frjósamari
svæðum á minna gróin svæði. Þegar
land er alfriðað vill safnast í það mosi
og sina en sinan seinkar því að jarð-
vegurinn hitni á vorin og heldur birtu
frá nýgræðingnum og vöxtur hefst því
seinna. Mosi hefur ekki eiginlegar
rætur og bindur jarðveginn því ekki
á sama hátt og plöntur með öflugt
rótarkerfi.
Guðni Þorvaldsson

Heimildir
Borgþór Magnússon,
Björn H. Barkarson, Bjarni
E. Guðleifsson, Bjarni P.
Maronsson, Starri Heiðmarsson,
Guðmundur A. Guðmundsson,
Sigurður H. Magnússon og
Sigþrúður Jónsdóttir, 2006.
Fræðaþing landbúnaðarins
2006, 221-232.
Guðni Þorvaldsson, 2013.
Hugleiðing um sauðfjárbeit.
Bændablaðið 19 (14), 33.
Kätterer, T., Bolinder, M.A.,
Andrén, O., Kirchmann, H.,
Menichetti, L., 2011. Roots
contribute more to refract-
ory soil organic matter than
aboveground crop residues,
as revealed by a long-term
field experiment. Agriculture
Ecosystems and Environment
141 (1-2), 184-192.
Poeplau C., Marstorp H.
Thored K. & Kätterer T., 2016.
Effect of grassland cutting
frecuency on soil carbon storage
– a case study on public lawns
in three swedish cities. Soil (í
prentun).
Sickel, H. 1997.
Kystkulturlandskap i forfall -
vegetasjonsdynamikk i et nedlagt
øyvær på Helgelandskysten.
- Universitetet i Oslo, Botanisk
Hage og Museum. Cand. scient.
thesis. Unpubl.
Þorsteinn Guðmundsson,
Guðni Þorvaldsson og Hólmgeir
Björnsson 2016. Langtímaáhrif
nituráburðar á kolefni, nitur og
auðleyst næringarefni í snauðri
sandjörð. Skrína (Í yfirlestri).
Þjóðarrétturinn lambakjöt nýtur
stöðugra vinsælda hér á landi í
öllum sínum fjölbreytileika og
það eru fáir Íslendingar sem ekki
brögðuðu á ilmandi hangikjöti
um hátíðarnar.
Íslensk sauðfjárrækt stendur á
þröskuldi mikilla tækifæra í heimi
þar sem sérstaða og hreinleiki vega
sífellt þyngra á vogarskálum neyt-
enda. Fleiri eru tilbúnir að borga
meira fyrir náttúrulegar og sjálf-
bærar hágæða landbúnaðarvörur
sem framleiddar eru á fjölskyldu-
búum þar sem siðlegir búskap-
arhættir eru hafðir að leiðarljósi.
Þess vegna standa sauðfjár-
bændur keikir. Vilji er til að efla
sauðfjárrækt á komandi árum
með því að draga fram styrkleika
hennar og sérstöðu á sjálfbæran og
umhverfisvænan hátt. Þessa dag-
ana standa yfir viðræður ríkisins og
bænda um nýjan sauðfjársamning.
Af hálfu bænda hefur verið unnin
mikil og vönduð greiningar- og
stefnumótunarvinna sem endur-
speglast í þeim grænu samnings-
markmiðum sem við komum með
að borðinu.
Vörslumenn landsins
Bændur eru vörslumenn landsins
og gera sér skýra grein fyrir því
að sjálfbær landnýting felur í sér
að hver kynslóð skili landi af sér í
jafn góðu eða betra ástandi en hún
tók við því. Kortlagning á kolefn-
isfótspori íslenskrar sauðfjárræktar
er líka innan seilingar og bændur
vilja ráðast í nýræktun á beitar-
skógum. Allt þetta höfum við lagt á
samningaborðið og fengið jákvæð
viðbrögð.
Nýverið kynntum við nýtt
gæða- og upprunamerki fyrir
íslenskar sauðfjárafurðir sem
ætlað er erlendum ferðamönnum.
Það var unnið og hannað í sam-
vinnu við fremstu fagmenn, bæði
íslenska og útlenda. Á sumrin reik-
ar féð frjálst á skilgreindum afrétt-
um og til þess er vísað í slagorðinu
Roaming Free. Í merkinu er lögð
sérstök áhersla á að íslenskt sauðfé
hefur lifað með þjóðinni allt frá
landnámi og er einstakt. Hið sama
á við um þær náttúrulegu búskap-
araðferðir sem hér tíðkast. Þetta
viljum við draga fram þegar við
kynnum íslenskar sauðfjárafurðir
fyrir ferðamönnum.
Á tímabilum var fé á Íslandi of
margt, stýringu beitar ábótavant
og meðferð á landi ekki nógu góð.
Jafnvel slæm. Nú eru hins vegar
breyttir tímar, féð miklu færra og
allra leiða leitað til að tryggja sjálf-
bærni. Nú þegar eru 93% allrar
dilkakjötsframleiðslu í landinu
undir hatti gæðastýringar, þar
sem bændur gangast sjálfviljugir
undir kvaðir varðandi dýravelferð,
sjálfbæra landnýtingu og fleiri
þætti. Þetta er tilraunaverkefni
sem unnið hefur verið að í rúman
áratug í samvinnu við ráðuneytið
og Landgræðsluna. Nú viljum við
að þetta verði hið algilda viðmið.
Grænar áherslur í samningum
Nauðsynlegt er að kortleggja og
meta auðlindir lands og sjávar;
fiskinn í sjónum, orkuna í iðrum
jarðar og gróður landsins. Þess
vegna hafa bændur lagt til við
samningaborðið að gerð verði
ítarleg heildarúttekt á gróðurauð-
lindinni á Íslandi í samvinnu við
helstu fagaðila. Um leið verði
komið á sívirku rannsóknar-,
mats- og vöktunarkerfi á landi og
áhrifum beitar svo tryggja megi
í sessi sjálfbæra landnýtingu um
langa framtíð.
Sauðfjárbændur eru stoltir af
því að geta boðið einstaka vöru af
hæsta gæðaflokki sem framleidd er
í sátt við samfélag og náttúru. Við
bændur, eins og aðrir Íslendingar,
erum stoltir af lambakjötinu. Fáir
geta státað af jafn umhverfisvænum
og náttúrulegum framleiðsluaðferð-
um. Fyrir okkur eru hugtök eins og
dýravelferð, siðlegir búskaparhættir
og sjálfbærni meira en orðin tóm.
Við vitum líka að markaður fyrir
vöru eins og okkar fer sífellt stækk-
andi. Við samningaborðið höldum
við þessum sjónarmiðum á lofti af
krafti og heilindum til að tryggja
sjálfbæra sauðfjárrækt til framtíðar.
Þórarinn Ingi Pétursson
formaður Landssamtaka
sauðfjárbænda
Sjálfbær sauðfjárrækt
til framtíðar
Þórarinn Ingi Pétursson.
Bændablaðið
Smáauglýsingar 56-30-300
Næsta blað kemur út
11. febrúar