Bændablaðið - 28.01.2016, Blaðsíða 37

37Bændablaðið | Fimmtudagur 28. janúar 2016
millimetra breið. Kjarninn er allt
að 50% olía og úr honum er unnin
sólblómaolía. Uppskera af fræjum
á hektara er 900 til 1.600 kíló eftir
aðstæðum en mesta skráða uppskera
á hektara er 3.375 kíló.
Í heimkynnum sínum í Norður-
Ameríku vaxa villt sólblóm á gresj-
um og þurrum opnum svæðum eins
og vegköntum. Plantan er þolin á
hitasveiflur en dafnar best á sólríkum
stað í næringarríkum, rökum en vel
framræstum og kalkríkum jarðvegi.
Helsta ræktunarbelti sólblóma
er frá miðbaug að 55° norðlægrar
breiddar eða á svipuðum slóðum og
korn. Á suðurhveli dafna þau best
í nokkur hundruð metra hæð yfir
sjávarmáli.
Í stórræktun er fræjunum sáð 2,5
sentímetra niður í jörðina og með 45
sentímetra millibili. Sólblóm þurfa
mikið vatn og mikinn áburð á meðan
þau eru í mestum vexti.
Nytjar
Fræ, krónublöð og blómvísar jurtar-
innar eru ætir. Bragðið af krónublöð-
unum og blómvísunum er svipað og
af fræjunum en mildara. Gott er að
rista fræin á pönnu en krónublöðin
og blómvísarnir eru best hrá.
Indíánar Norður-Ameríku voru
fyrstir til að nytja sólblóm og aðal-
lega til matar. Í fyrstu var fræjun-
um safnað í náttúrunni en fornleifar
benda til að indíánar hafi hafið rækt-
un sólblóma fyrir um fjögur þúsund
árum. Í máli nokkurra þjóðflokka
indíána í vestur hluta N-Ameríku er
talað um sólblóm sem fjórðu systur-
ina í ræktun en hinar systurnar eru
maís, baunir og grasker.
Fræin voru þurrkuð og mulin í
mjöl sem var notað í grauta og brauð.
Hopí-indíánar unnu bláa, svarta,
fjólubláa og rauða liti úr sólblóma-
fræjum og notuðu þá til litunar á list-
munum og álnavöru og sem líkams-
lit. Fræ sólblómanna sem indíánarnir
ræktuðu voru í ýmsum litum eins og
svört, hvít, rauð og hvít með svörtum
rákum og því líklegt að hver litur
hafi verið unninn úr fræjum með
ákveðinn lit.
Úr blöðum og stönglum voru
ofnar mottur og körfur.
Seiðkarlar og -konur unnu græð-
andi smyrsl úr plöntunni. Sólblóm
voru hluti af helgihaldi Asteka og
Inka í Suður-Ameríku sem tákn sól-
arinnar. Þau eru tákn Kansasríkis í
Bandaríkjunum og Kitakyushu-
borgar í Japan og þjóðarblóm
Úkraínu.
Þeir fáu sem komust af með hjálp
bjarghringja þegar RMS Titanic sökk
í jómfrúarferð sinni árið 1912 gátu
þakkað sólblóminu lífbjörgina þar
sem þurrkuð blöð og stönglar voru
notaðir í björgunarhringi á þeim
tíma.
Sólblóm eru víða ræktuð sem
skrautplöntur í görðum.
Uppskera og vinnsla
Að öllu jöfnu tekur um fjóra mánuði
að rækta sólblóm frá fræi þar til að
hægt er að vinna olíu úr þeim. Þar
sem blómhaus sólblóma er samsettur
úr allt að fjögur þúsund smáblómum
geta fræin sem myndast á hausnum
verið jafnmörg nái öll blómin að
frjóvgast og mynda fræ.
Til eru rússnesk yrki sem geta náð
fullum þroska á 70 dögum við bestu
skilyrði. Við uppskeru er blómhaus-
unum safnað og þeir þurrkaðir áður
en fræin eru hrist úr þeim.
Stór hluti sólblóma í dag eru rækt-
uð vegna fræjanna sem notuð eru
til framleiðslu á sólblómaolíu. Við
vinnslu er olían annaðhvort kald-
eða heitpressuð. Kaldpressuð sól-
blómaolía er yfirleitt fölgul á litinn
og með mildu bragði og lykt og hent-
ar vel til matargerðar og út á salat.
Heitpressuð sólblómaolía er aftur á
móti rauðgul að lit, bragðsterkari og
mest notuð í iðnaði.
Sólblómaolían er notuð sem
íblöndunarefni í fjölda matvæla eins
og hnetusmjör og smjörlíki auk þess
sem hún er notuð sem salatolía og
lífdísill. Úr sólblómaolíu er einnig
framleidd sápa, sleipiefni og nátt-
úrulegt gúmmí fyrir fólk sem hefur
ofnæmi fyrir venjulegu gúmmíi.
Hluti fræjanna eru seld heil og þá
oftar en ekki ristuð og sem snakk eða
sem gæludýrafóður. Blöð, stöngl-
ar, blómhausinn og hismið eftir að
kjarninn hefur verið fjarlægður eru
notuð sem fóður fyrir búfé.
Sólblóm notuð til að hreinsa
jarðveg
Þar sem sólblóm eru þurftarfrek á
næringarefni verður fljótlega vart við
jarðvegsþreytu séu þau ræktuð ár eftir
ár á sama stað. Vegna þessa hafa þau
í seinni tíð verið notuð til að draga
eiturefni úr jarðvegi og reynst vel
við hreinsun á geislavirkum efnum
úr jarðvegi eftir kjarnorkuslysin við
Chernobyl í Úkraínu og Fukushima
í Japan.
Sólblómin hans van Gogh
Á níunda áratug þarsíðustu aldar
málaði Vincent van Gogh nokkrar
myndir af sólblómum. Myndirnar
sýna blómin annaðhvort liggjandi á
jörðinni eða í vasa. Van Gogh var
þjakaður af þunglyndi á þeim árum
og vistaður á geðveikrahæli um tíma
og segir sagan að þar hafi hann málað
mynd af sólblómi í vasa. Myndin er
92,1 x 73 sentímetrar á kant og eitt
af dýrustu málverkum í heimi í dag.
Síðast þegar málverkið skipti um
eiganda var verðið rúmir 82 milljón
bandaríkjadalir eða 10.655 milljónir
íslenskar krónur.
Spánverjar fluttu sólblóm til
Evrópu
Spánverjar fluttu fræ sólblóma með
sér frá nýja heiminum til gamla
heimsins árið 1510. Plantan varð
fljótlega vinsæl skrautjurt í vestan-
verðri Mið- og Suður-Evrópu auk
þess sem hún var notuð til lækninga.
Árið 1716 var gefið út einkaleyfi í
Englandi til að vinna olíu úr fræj-
unum og á þriðja áratug 19. aldar
er framleiðsla á sólblómaolíu orðin
að iðnaði.
Árið 1697 lagði Pétur mikli
Rússlandskeisari, sem ungur maður,
af stað í ferðalag um Evrópu ásamt
260 manna fylgdarliði. Í tvö ár heim-
sótti Pétur hirðir margra konungsríkja
til að kynna sér evrópska menningu
og siði. Í Hollandi kynntist Pétur sól-
blómarækt og segir sagan að hann
hafi keypt heilt vagnhlass af fræjum
og látið flytja þau til Rússlands.
Í framhaldinu var hrint í fram-
kvæmd fyrstu stóru einræktunaráætl-
uninni í heiminum og sólblóm ræktuð
í gríðarlega stórum stíl á hundruðum
hektara. Rússneska rétttrúnaðarkirkj-
an tók þátt í því að auka neyslu á sól-
blómaolíu í keisaradæmi Péturs með
því að undanskilja hana við banni á
neyslu matarolíu á föstutímum.
Sólblómin döfnuðu vel í sínum
nýju heimkynnum og snemma á 19.
öld voru þau ræktuð á tæplega millj-
ón hekturum í Rússlandi þess tíma.
Rússar lögðu strax í upphafi mikla
áherslu á kynbætur í sólblómarækt
og náðu fljótlega að auka uppsker-
una umtalsvert. Hversu vel gekk
er aðallega að þakka landbúnaðar-
fræðingnum V. S. Pustovoit sem var
ötull sólblómaáhuga- og sólblóma-
kynbótamaður.
Í dag eru Pustovoid-verðlaunin
mesti heiður sem nokkur vísindamað-
ur getur fengið fyrir framlag sitt til
framfara í sólblómarækt.
Þrátt fyrir að náttúruleg heimkynni
sólblóma séu í Norður-Ameríku
fluttu rússneskir innflytjendur til
Bandaríkjanna og Kanada með sér
sólblómafræ til nýju heimkynnanna
skömmu fyrir miðja 19. öld. Þau fræ
eru undirstaða sólblómaræktunar í
Norður-Ameríku í dag. Í bandarísk-
um frælistum frá 1880 eru boðin til
sölu sólblómafræ af yrki sem kallast
Mammút Rússi. Yrki var reyndar enn
í talsverðri ræktun fram á áttunda
áratug síðustu aldar.
Stórræktun á sólblómum til fram-
leiðslu á matarolíu hófst í Kanada
árið 1930 og var megnið af fræjun-
um sem sáð var fengið úr görðum
rússneskra innflytjenda þar í landi.
Árið 1964 skráði kanadíska stjórn-
in sér einkaleyfi á rússneska yrkinu
Peredovik sem á þeim tíma taldist
hafa óvenju mikið magn af olíu í
fræjunum.
Í dag hefur olíumagnið í fræjunum
verið aukið enn frekar með kynbótum
og hjálp erfðatækninnar.
Eftirspurn eftir sólblómaolíu í
Evrópu jókst mikið á áttunda áratug
síðustu aldar vegna aukinna vinsælda
jurtaolíu við matargerð.
Sólblóm í garðinn
Best er að sá sólblómum innandyra
seint í mars og fram í maí. Fræin
spíra á nokkrum dögum á sæmilega
hlýjum og vel björtum stað. Sólblóm
eru stórar og þurftarmiklar plöntur
og þurfa því fljótlega stóran pott og
mikið vatn. Um hásumar er ekkert
því til fyrirstöðu að hafa sólblóm úti
í garði í potti eða beði á sólríkum og
skjólsælum stað og helst þarf að veita
þeim stuðning.
Helsta ræktunarbelti sólblóma er frá miðbaug að 55° norðlægrar breiddar eða á svipuðum slóðum og korn.
Van Gogh. Fjögur visnuð sólblóm.
Hæsta skráða sólblómið samkvæmt
heimsmetabók Guinness var 9,17
metrar að hæð og ræktað í Þýska-
landi árið 2014.