Bændablaðið - 07.09.2017, Blaðsíða 48

48 Bændablaðið | Fimmtudagur 7. september 2017
Bókaútgáfan Sæmundur hefur
endurútgefið bókina Konan í
dalnum og dæturnar sjö. Bók kom
út árið 1954 og var söguhetjan
Monika Helgadóttir þá 53 ára að
aldri. Hún bjó þá og um áratugi
þar á eftir ekkja á sínu afskekkta
býli með sjö dætrum og einkasyni.
Í sex áratugi hefur bókin Konan
í dalnum og dæturnar sjö verið
umsetin í fornbókaverslunum og á
bókasöfnum. Hún nýtur nú meiri
vinsælda en nokkur önnur bók
Guðmundar G. Hagalín.
Í meðförum Hagalíns verður
Monika á Merkigili ekki aðeins
barnmörg húsfreyja í sveit heldur
táknmynd íslensku sveitakonunnar.
Konunnar sem borið hefur þjóð sína
í móðurörmum og umvafið hana með
fórnfýsi og kærleika öld eftir öld.
Blaið grípur hér ofan í annan
kafla bókarinnar þar sem sagt er frá
fæðingu og uppvexti Moniku.
Fæðing og uppvöxtur Moniku
Monika fæddist 25. nóvember
árið 1901, og var hún sjötta barn
þeirra Margrétar og Helga. Hún
var látin heita í höfuðið á Moniku
Indriðadóttur frá Ölduhrygg í
Svartárdal, konu Sigmundar
Andréssonar frá Írafelli.
Monika var fram undir tólf
ára aldur mjög svo smávaxin,
en heilsuhraust var hún, frísk og
fjörmikil. Hún var og snemma hörð
af sér og áræðin, en að öðrum þræði
mjög viðkvæm og tilfinningarík, og
sein var hún að ná sér, ef eitthvað
snart hana mjög óþægilega, enda er
einhver hin fyrsta minning hennar
bundin sárri sorg, sem hún varð fyrir,
þá er hún var fárra ára gömul.
Vorið kom seint, var sífelldur
kuldanæðingur af norðri og
norðaustri, og sólar naut sjaldan
og aðeins stutta stund í einu, því
að inn yfir landið dreif ávallt gráa
og nöturlega skýjaflota norðan úr
nepjuheimum Íshafsins. Veturinn
hafði ekki verið hagstæður
norðlenzkum bændum, og víða í
Skagafirði urðu menn heytæpir.
Helgi á Ánastöðum hafði ekki um
haustið átt minni hey en venjulega,
en þau höfðu verið frekar létt og
reynzt ódrjúg, og nú þóttist hann
sjá fram á heyþrot, ef ekki brygði
fljótlega til hins betra. Hann ákvað
svo að slátra gemlingunum til þess
að tyggja ærnar.
Haustið áður hafði Moniku verið
eignuð svört gimbur með hvíta
krúnu. Henni þótti mjög vænt um
lambið, og þegar veður var gott,
fékk hún að fara út í lambhús til þess
að færa Krúnu sinni brauðbita og
gera við hana gælur. Þegar Monika
heyrði talað um að slátra lömbunum,
greip hana kvíði og harmur. En hún
bað samt ekki Krúnu sinni griða.
Öllum systkinunum höfðu verið
eignuð lömb, og Monika heyrði
talað um lambaslátrunina eins og
neyðarúrræði, sem ekki yrði hjá
komizt, og þó að Monika væri
ekki gömul, hafði lífið þegar kennt
henni það, að eitt eru óskir og þrár
og annað ill nauðsyn. En þá er hún
vissi, að faðir hennar var farinn út til
sláturstarfanna, byrgði hún sig niður
og grét sárt og lengi. Hún sá Krúnu
litlu fyrri sér, sá hana mæna á sig
sjúnum bænar og vonar, og af augum
hennar hrukku tár, sem tindruðu eins
og daggardropar á hinum svörtu og
loðnu vöngum. Og lengi á eftir bar
Monika í brjósti þungan trega. Allt í
einu – og þá einkum, þegar hún var
háttuð á kvöldin eða svo bar til, að
hún vaknaði á nóttunni – sá hún í
anda, hvar Krúna litla stóð og horfði
á hana augum harms og ásökunar. Þá
er þetta kom fyrir, setti stundum að
Moniku sáran grát, og eitt sinn sagði
móðir hennar og hristi höfuðið:
„Það held ég að veröldin muni
oftar en einu sinni koma illa og
ónotalega við þetta blessað barn!“
...
Þegar Monika var barn, hafði hún
örugga trú á mætti bænarinnar, taldi
sig hafa komizt að raun um það aftur
og aftur, að þegar hún bæði heitt og
innilega, hlyti hún bænheyrslu. Þá
þóttist hún og fá reynslu fyrir því,
að ýmsir þeirra drauma sem hana
dreymdi, væru ekki markleysa.
Þegar hún var sjö ára, var það einu
sinni seint á hausti, að á Ánastöðum
hvarf gulbröndóttur högni. Hann var
kallaður Brandur. Brandur var mjög
blíðlyndur og gælinn, og börnin
höfðu á honum mikið dálæti. Þau
hörmuðu því hvarf hans og leituðu
hans inni og úti. Foreldrar Moniku,
sögðu að kötturinn hlyti að koma í
leitirnar. Hann hefði ranglað eitthvað
út um hagann á veiðar eða á næstu
bæi til að þjóna eðli sínu. Það var
spurt eftir honum á bæjunum, en
enginn hafði orðið hans var.
„Kannski hann sé lagstur út, katt-
ar-skömmin?“ sagði Helgi bóndi.
„Það er svo sem nóg af hagamúsinni,
og hver veit nema Brandur taki upp
á að veiða rjúpur? Nógu er hann stór
og sterkur til þess að geta það, og
varla mun honum verða skotaskuld
úr að læðast að þeim.“
En dagarnir liðu og urðu að
vikum, og ekki kom Brandur.
Börnin hörmuðu hann mikið,
töluðu um hann og settu sér fyrir
sjónir, að einn góðan veðurdag kæmi
hann labbandi með mús eða fugl í
trantinum, setti upp stýri og neri
sér upp við þau, sleppti veiðinni á
gólfið, eins og hann væri að afhenda
hana börnunum, og mjálmaði svo á
sinn langdræga og sérkennilega hátt.
En þar kom, að börnin urðu úrkula
vonar um að Brandur kæmi aftur –
öll nema Monika. Hún minntist hans
á hverju kvöldi í bænum sínum, bað
guð heitt og ynnilega að gefa það,
að Brandur skilaði sér, og hún gat
ekki sleppt þeirri von, að guð mundi
veita henni bænheyrslu. Hún fór út
á hverjum morgni og svipaðist um
eftir Brandi, og ef það kom fyrir að
einhver minntist á hann, sagði hún
ávallt:
„Hann Brandur á eftir að koma,“
eða: „Hann Brandur skilar sér.“
„Af hverju heldurðu það?“ sagði
svo eitthvert af systkinum hennar.
„Ég veit það bara,“ svaraði hún.
Loks tók móðir hennar hana á
eintal, sagði við hana:
„Þú átt ekki að vera að gera þér
þessar tálvonir, Mona mín. Þú sérð
það sjálf, ef þú athugar það, að
Brandur getur ekki skilað sér héðan
af. Það hefur ekkert til hans frétzt, og
nú hefur verið snjór yfir öllu í langan
tíma, svo að hann hlyti að hafa leitað
til bæjar, ef hann hefði verið einhvers
staðar úti um hagann. Maður verður
að venja sig á að horfast í augu við
það, sem fyrir kemur, eins og það
er, og taka því með þolinmæði, þó
að eitthvað sé öðru vísi en maður
hefði viljað.“
Monika fór að skæla, en sagði þó:
„Ég veit, að hann Brandur á eftir
að koma.“
Móðir hennar þagði andartak, en
sagði síðan:
„Af hverju heldurðu það barnið
mitt?“
„Af því að ég bið guð á hverju
einasta kvöldi að gefa það, að hann
Brandur skili sér.“
Aftur varð þögn.
„En heyrðu mig nú Mona mín,“
sagði móðirin því næst. „Guð gerir
margt, sem við biðjum hann um að
einlægni, en við erum skammsýn og
hann er alvitur, og við getum ekki
áttað okkur á, hvað honum muni
sýnast rétt að bænheyra okkur um.
En við megum ekki vera of smáleg
í bænum okkar. Hugsaðu þér nú, að
hann Brandur hafi með einhverju
móti dáið daginn, sem hann hvarf,
og þú veizt, að það liggur fyrir öllu
lifandi að deyja fyrr eða síðar, blómin
deyja og dýrin og mennirnir deyja.“
Jú Moniku fannst, að varla mundi
guð láta Brand lifna við aftur, af hann
væri dáinn, en hún þóttist viss um,
að hann væri á lífi, og hún sagði við
móður sína:
„En ég er bara viss um, að hann
Brandur er lifandi.“
Móðirin varð enn þögul. En eftir
nokkur augnablik stundi hún þungan,
strauk Moniku um vangann og sagði:
„Jæja, Mona mín. Við skulum
ekki tala meira um þetta. Þú áttar
þig á þessu.“
En það var eins og Monika yrði
aðeins vissari í sinni sök eftir þetta
samtal mæðgnanna, var næstum eins
og hvíslað hefði verið að henni: Vert
þú alveg óhrædd! Hann Brandur á
eftir að koma í leitirnar – bráðlifandi!
Á aðfangadag jóla var Ísfold
litla beðin að fara og leysa hey í
fjárhúshlöðunni og gefa á garðann.
Þær fóru með henni, yngri systur
hennar, Hólmfríður og Monika. Frá
hlöðudyrunum var komin allmikil
geil inn með öðrum veggnum,
Sæmundur sendur frá sér ævisögu Moniku frá Merkigili:
Monika við móðurhné
Foreldrar, systkini og fóstursystkini Moniku.
Merkishjónin Jóhannes Bjarnason og Monika Helgadóttir með einkasoninn
Skarphéðin.