Íslenskt mál og almenn málfræði - 2015, Side 38

(60)a. Jón borðar kjöt.
b. Jón er að borða kjöt.
Hér er eðlilegast að skilja (60a) sem staðhæfingu um að Jón sé kjötæta
(eða ekki grænmetisæta). Einföld þátíð er hins vegar tvíræð og getur
ýmist vísað til eiginleika eða ákveðins atburðar:
(61) Jón borðaði kjöt.
Hugsanlegt er að Jón hafi borðað kjöt einu sinni af ákveðnu tilefni eða að
hann hafi áður fyrr verið kjötæta en sé nú orðinn að grænmetisætu.
Tímabinding er þá einn atburðareiginleikanna.
3.2.4 Stjórn
Eins og áður er nefnt er stjórn einn af gerandaeiginleikum Dowtys. Skil -
greining merkingarhlutverksins gerandi hefur oft verið rædd en ekki hef ur
alltaf verið ljóst hvað málfræðingar eiga við með hugtakinu. Jóhannes Gísli
Jónsson (2005:374) skilgreinir geranda sem þann „sem gerir eitthvað sem
hann hefur stjórn á“ (sjá svipaðar hugmyndir hjá Stirling 1993 og fleirum).
Ef gerandinn hefur stjórn á aðstæðum mætti ætla að hann sé væntanlega lífi
gæddur. Jóhannes Gísli bendir hins vegar á að oft sé hugtakið gerandi notað
í víðari merkingu um það sem kemur af stað einhverri atburðarás, hvort sem
það er lifandi vera, náttúruafl eða dauður hlutur. Einnig megi líta á slíkt sem
sérstakt afbrigði af geranda og Jóhannes stingur upp á það sé kallað valdur
á íslensku (e. causer, effector). Undir það mætti þá hugsanlega einnig flokka
gerendur sem ekki hafa stjórn á að stæðum. Jón getur til dæmis brotið vasa
óvart og í því tilfelli er hann gerandi atburðarins en það er varla hægt að segja
að hann hafi haft stjórn á því sem gerðist. Ef hann braut vasann hins vegar
af ásettu ráði er hann ekki bara valdur að því að hann brotnaði heldur hélt
hann einnig um stjórnartaumana. Því má segja að stjórn leiði af sér dæmi-
gerðan geranda en gerandi (í víðari skilningi) þurfi ekki endilega að hafa stjórn
á atburðunum. Sam kvæmt þeirri skilgreiningu eru öll frumlögin í (62) ger-
endur eða valdar en aðeins (62a) inniheldur eiginlegan geranda með stjórn.
(62)a. Margrét sló garðinn.
b. Jón missti glasið og braut það.
c. Vindurinn feykti glasinu um koll.
Það er samt ljóst að frumlagið í (62a) er dæmigerðasti gerandinn. Af þessu
má sjá að stjórn er mikilvægur þáttur í því að skilgreina dæmigerða eigin-
leika atburða.
Kristín M. Jóhannsdóttir38