Spássían - 2012, Qupperneq 17

17
Líkt og böðullinn Jermakov sem dregur
ekkert úr óhugnanlegum lýsingum
og afsakar þær aðeins með að þær hafi
verið „nauðsynlegar“ reynir Sigurjón
ekki að setja þennan atburð í stærra og
skiljanlegra samhengi sögunnar þar sem
heildarmynd og rómantík á það á hættu
að gleypa hann.
Þetta er svipað verkefni og Kristín
Steinsdóttir færist á hendur í skáldsögunni
Bjarna-Dísu, sem fjallar um venjulega
stúlku sem varð að þjóðsögu. Bjarna-
Dísa er ein alræmdasta vætt sem sögur
fara af á Austfjörðum og hingað til hafa
frásagnir af þeim ósköpum sem henni
voru eignuð skyggt á söguna af Þórdísi
Þorgeirsdóttur, hinni 24 ára vinnustúlku
sem ferðaðist yfir fjöll í fylgd bróður
síns með örlagaríkum afleiðingum. Saga
hennar er sorgleg og ekki síst vegna
áhrifanna sem 18. aldar þröngsýni og
hindurvitni höfðu á atburðarásina.
Þjóðsögur eru stór og mikilvægur hluti
af okkar sagnaarfi og örugglega fáir
núlifandi Íslendingar sem hafa ekki verið
aldir upp við trú á einhverjar af þessum
sögum. Hvort sem það er á drauga,
galdramenn eða álfa. Þær eru flestar
bundnar við átthaga og hefur tíminn
sveipað þær hugljúfum ævintýrablæ. En
ekki þarf að krafsa mikið í yfirborðið til
að fletta ofan af lýsandi dæmum um þá
eymd og það volæði sem íslenska þjóðin
bjó við. Hjátrúin átti sinn þátt í að gera
illt verra þar sem sturlað fólk var stimplað
sem afturgöngur og hversdagsleg
illvirki og glæpir sett undir hatt hins
yfirnáttúrulega. Sjálfsblekkingin rataði
svo í sögubækurnar.
Saga Bjarna-Dísu minnir um margt
á sögu Veru Hertzsch. Örlög Dísu urðu
hræðileg, en í sögu Kristínar er sorg
hennar jafnvel meiri yfir þeim eftirmælum
sem hún hlaut; að vera álitin draugur sem
lagðist á fólk og kvaldi og vera jafnvel
gefið að sök að hafa grandað öllum 13
börnum bróður síns. Saga hennar var
ekki hennar eigin heldur endursögð á
máta sem 18. aldar samfélagið var tilbúið
til að taka trúanlegan.
Segja má því að þöggun Halldórs
Laxness á örlögum Veru séu runnin
af sama meiði. Hin raunverulega saga
var í upphafi ekki hentug hinum mikla
málstað kommúnismans sem Halldór
átti þátt í að breiða út. Í margra augum
var mikilvægt að engum skugga brygði
á þá kommúnísku sýn sem átti að
færa þjóðinni. Hvers virði er einn
skammarblettur þegar svo mikið liggur
við?
SÁLUHJÁLPARATRIÐI
Saga Halldórs af Veru Hertzsch er aðeins
lítið brot af endurminningum hans í
Skáldatíma, en eins og Jón Ólafsson
bendir á urðu örlög hennar hluti af
menningarsögu Íslendinga þegar bókin
var gefin út árið 1963 (11). Persónuleg
saga Veru – og sú staðreynd að þagað
var yfir henni af þjóðkunnum og
mikilsmetnum mönnum í áratugi en hún
svo skyndilega dregin fram í dagsljósið
- vekur upp það sem vel mætti kalla
stærstu spurningar mannkynssögunnar;
hvort hugsjónir geti vegið og eigi að
vega þyngra en persónuleg örlög og
ábyrgð einstaklinga. Halldór Laxness
ákvað þó að afgreiða þær spurningar
sem „smámuni“ ef marka má málsgrein
úr Gerska ævintýrinu frá 1938 sem Jón
Ólafsson kallar „afhjúpandi“:
Sú lifandi mynd baráttunnar á
milli pólitískra höfuðafla [...]
er í heild sinni svo hrikaleg, í
hrikaleik sínum svo náskyld
náttúruöflunum sjálfum, að atriði
einsog siðferðileg eða lögfræðileg
„sekt“ samsærismannanna, eða sú
persónulega refsíng sem beið þeirra,
verður í raun réttri smámunir sem
ekki freista til kappræðu (37).
Slíkt „áhugaleysi um örlög einstaklinga“
var „þema hjá fleirum en Halldóri“,
bendir Jón á (38). Sagan af Veru
Hertzsch gerði framgöngu Halldórs í
þágu kommúnismans tortryggilega og
í lok bókarinnar Appelsínur frá Abkasíu
segir Jón að sumir gagnrýnendur
Halldórs hafi spurt „þeirrar spurningar í
fúlustu alvöru, eftir að Skáldatími kom
út, hvað í ósköpunum það væri sem fengi
Halldór til að skrifa það sem hann gerir
þar um sjálfan sig, Sovétríkin og um Veru
Hertszch“.
Sjálf spurningin er hluti þeirrar
afneitunar sem mótar samtíð kalda
stríðsins og hefur enn áhrif á fólk.
Sá sem spyr á þennan hátt hefur
ekki áttað sig á því að þeir sem hafa
upplifað lygina, hvort heldur er sem
fórnarlömb eða – eins og Halldór
Laxness – sem þátttakendur í henni
– þurfa fyrr eða síðar á því að halda
að aflétta leyndinni – tala eða skrifa.
Það er sáluhjálparatriði að losna úr
afneituninni. (347)
Jón bendir á að „sjálfsmyndir þjóða
og þær ímyndir sem ríki byggja tilveru
sína og réttlætingu á krefjast goðsagna“
(352). Það er ekki sársaukalaust að
gera upp við slíkar goðsagnir en þar er
„minningin máttugt tæki. Með sögunni
af Veru Hertzsch gerði Halldór Laxness
meira til að varðveita minninguna um
martröð stalínismans en með öllum
öðrum skrifum sínum um Sovétríkin
samanlögðum“ (355). Ef til vill er allur
sögulegur skáldskapur og skáldskapur
sem notar sögulegar staðreyndir sem
efnivið tilraun til að endurskoða slíkar
goðsagnir. Sú virðist að minnsta kosti
raunin um þær bækur sem hér hafa verið
til umfjöllunar. Verkefnið er flókið og
það kemur kannski hvergi betur fram
en í öllum flækjum persónanna í Illsku
Eiríks Arnar Norðdahl. Stundum tekst
þó að grafa um stund nógu vel undan
goðsögnunum til að í ljós komi að
spurningarnar, og svörin, eru kannski,
þegar allt kemur til alls, ósköp einföld:
Kannski er þrátt fyrir allt mikilvægt
að skilja, að hlæja ekki, að bera kennsl
á sjálfan sig. Kannski er þrátt fyrir allt
mikilvægt, svona löngu síðar, að taka ekki
þátt í því að drepa aðra (Illska, 536).
Kristín Steinsdóttir.
Bjarna-Dísa. Vaka-
Helgafell. 2012.