Spássían - 2012, Síða 49

49
JÓN Viðar Jónsson er leiklistarfræðingur
Íslands. Ekki það að aðrir hafi ekki sótt
sér mikla og djúpa menntun á þessu
sviði. En þeir eru meira og minna að
vinna í leikhúsinu (ef þeir eru heppnir)
sem leikskáld, leikstjórar, dramatúrgar,
kennarar, eða bara að gera eitthvað
annað. Jón er hins vegar „fræðingurinn“.
Grúskar í leiklistarsögunni og skrifar
þykkar bækur um það sem hann finnur
þar. Og hann er líka með puttann á
púlsinum. Enginn skrifar skynsamlegri,
ítarlegri, heiðarlegri og – segjum það
bara – betri leikdóma í íslenska fjölmiðla
í dag en Jón Viðar.
Auðvitað er hann ekki óskeikull.
En andmælendur hans ráðast oftast á
strámanninn sem hann smíðaði sjálfur í
sjónvarpinu um árið, þar sem honum var
sett það ómennska verkefni að skila áliti
sínu á nokkrum mínútum í samræðum
við sér léttúðugra fólk.
Ekki það - meira að segja mér, sem
er aðdáandi, finnst stundum eins og
Jón sé fýlupúki sem líti á leikhúsið sem
andstæðing, setjist með krosslagða
útlimi í sæti sitt og segi/hugsi: Jæja,
skemmtið mér ef þið getið, fíflin ykkar.
En ég held að þetta sé falsmynd - og
skrif Jóns styðja hana ekki til neinnar
hlítar. Þvert á móti hefur mér sýnst hann
hafa a.m.k. jafn gaman að fíflalátum
og hver annar (fimm stjörnur á Hund
í Óskilum, t.d.). Fyrir utan hvað er
auðvelt að horfa framhjá þessum
tóni, þessum „tendens“ sem stundum
birtist í textanum, taka tillit til þess
þegar maður ber lýsingar Jóns saman
við eigin upplifanir. Eftir stendur að
Jón er gagnmenntaður, vel ritfær og
ástríðufullur leikhúsmaður. Álit hans er
alltaf áhugavert.
Síðustu vikur hef ég verið að lesa bók
Jóns um Jóhann Sigurjónsson, sem er
það næsta sem við höfum komist því
að eiga alþjóðlega/evrópskt viðurkennt
leikskáld. Mikilvæg og góð bók.
Kaktusblómið og nóttin er ekki
hefðbundin ævisaga. Kannski er
hún öllu heldur meiri mannlýsing
en æviferilsskrá. Aðallega er hún þó
skáldgreining. Þó kaflarnir fylgi nokkurn
veginn æviferli Jóhanns þá stjórnast
þeir fremur af innihaldinu. Ljóðunum
eru gerð skil í nokkrum köflum með
viðamikilli greiningu. Hvert leikritanna
fær sinn kafla þar sem þau eru bæði
greind leikhúsfræðilega og jafnframt sett
í samhengi við ævi skáldsins.
Gaman samt að því að þegar Jón
fjallar um fjölskyldu og ætt Jóhanns
þá bregður hann (að því er virðist
ósjálfrátt) fyrir sig efnistökum, jafnvel
stíl, hefðbundinna ævisagna. Ættfærir
og segir skemmtilegar slúðursögur. Þetta
léttir undir með bókinni þó gagnsemin
fyrir skáldskaparrýnina sé ekki alltaf
ljós. Það verður líka svolítið áberandi
að samferðarmenn Jóhanns danskir fá
aldrei sambærilega meðferð.
Fyrir þennan lesanda eru kaflarnir
um leikritin hápunktar bókarinnar,
og sennilega ástæða þess að hún var
skrifuð. Mér skilst af lestri annarra dóma
að ljóðgreiningarnar séu snjallar, en
ég bara á erfitt með tveggja blaðsíðna
útleggingu á jafn skýrri ljóðmynd og
Bikarinn er. Greiningin bætir engu við.
Þegar viðfangið er jafn stórt og torráðið
og handrit að leikriti þá getur rýnandinn
gert alvöru gagn og glatt mann um leið. 
Og það gerir Jón. Mestum tíðindum
sætir mat hans á Merði Valgarðssyni,
síðasta leikritinu sem Jóhann lauk við og
hefur hingað til ekki notið markverðrar
hylli lesenda, hvað þá lukkast á leiksviði.
Jón hampar Merði mjög, stillir leikritinu
upp sem einhverju snjallasta verki
Jóhanns, og er all sannfærandi. Kaflarnir
um Galdra-Loft og Fjalla-Eyvind eru
líka flottar smíðar.
Bókinni lýkur á viðamiklum
viðaukum, sem sumir hefðu að ósekju
mátt falla inn í söguna. Þannig þykir mér
vont að fá ekki nokkuð ítarlegt yfirlit
yfir viðtökur Eyvindar og Lofts þar sem
þær eiga heima í framvindunni, svo
mjög sem þær hljóta að hafa haft áhrif
á þankagang Jóhanns og þá stefnu sem
hann markaði sér. Bréfin til Guðmundar
Benediktssonar og eiginkonunnar, Ib,
sem prentuð eru sem viðaukar eiga
hins vegar augljósan rétt á sér og bæta
heilmiklu við.
Kaktusblómið og nóttin er vel
skrifuð, ígrunduð og ómissandi bók
í þunnskipaða bókahillu íslenskrar
leiklistarsögurannsókna. Viðfangsefnið
er okkar besti maður á sviði leikritunar
og höfundurinn er fremstur þeirra
sem rannsaka þennan skika á
menningarakrinum. Vonandi áttar
einhver snjall ævisöguritari sig fljótlega
á því að enn er að mestu óskrifuð sagan
um þetta skammlífa, einstaka skáld og
hans aldeilis fjörugu ævi.
Okkar besti maður
Eftir Þorgeir Tryggvason
Jón Viðar Jónsson.
Kaktusblómið og nóttin: um
ævi og skáldskap Jóhanns
Sigurjónssonar. Hólar. 2004.
Mestum tíðindum sætir mat hans á Merði
Valgarðssyni, síðasta leikritinu sem Jóhann lauk
við og hefur hingað til ekki notið markverðrar hylli
lesenda, hvað þá lukkast á leiksviði. Jón hampar
Merði mjög, stillir leikritinu upp sem einhverju
snjallasta verki Jóhanns, og er all sannfærandi.
„
Morgunblaðið,
laugardagur
24. desember,
2004, (15).