Bændablaðið - 17.12.2020, Blaðsíða 49

Bændablaðið | Fimmtudagur 17. desember 2020 49
og vefja rótarhnausa þeirra í dúk svo
að mold héldist á rótunum og hægt
væri að vökva trén á heimleiðinni.
Hér er eflaust um sömu tegund af
tré að ræða og reykelsið sem talað
er um víða í bókum Biblíunnar og
í Matteusarguðspjall 2:10-11 er
unnið úr. „Þegar þeir sáu stjörnuna
glöddust þeir harla mjög, þeir gengu
inn í húsið og sáu barnið og Maríu,
móður þess, féllu fram og veittu því
lotningu. Síðan luku þeir upp fjár-
hirslum sínum og færðu því gjafir,
gull, reykelsi og myrru.“
Frá þriðju öld fyrir Krist eru vís-
bendingar um að Alexander mikli,
uppi 356 til 323, hafi haft með
sér bambus- og bananaplöntur frá
Indlandi til Makedóníu.
Korn, krydd, vín og vaðmál
Verslun með plöntuafurðir eins
og korn, krydd, vín og vaðmál á
sér langa sögu, hvort sem varan
var flutt með úlföldum eftir silki-
leiðinni frá Austurlöndum fjær eða
yfir Sahara. Það sem einkenndi
þessa verslun og hélt verðinu háu
var að uppruna afurðanna var
haldið leyndum og oft spunnust
ævintýralegar frásagnir um löndin
sem þær komu frá.
Sé mark takandi á Grikkjanum
Heródótus frá Halíkarnassus, uppi
484 til 425 f. Kr. og titlaður sem
faðir sagnfræðinnar, þá vissi enginn
hvar kanill óx eða var ræktaður en
Heródótus vissi samt að kanilsins
var gætt af stórum fuglum og að
söfnun hans fór fram með furðu-
legum hætti. Í íslenskri þýðingu
Stefáns Steinssonar á Rannsóknum
Heródótusar segir um uppruna
og söfnun kanils: „Hvaðan hann
kemur og í hvaða landi hann er
ræktaður kunna menn ekki skil á.
Þó virðist í orði kveðnu svo sem
hann blómgist, segja einhverjir, á
lendum þar sem Díonýsus óx úr
grasi. Stórir og miklir fuglar eru
sagðir bera með sér stöngla þá sem
við lærðum af Föníkum að kalla
kanil. Fuglarnir bera þá upp í hreið-
ur sem er kleprað með leðju utan á
þverhnípta kletta. Þeir eru öldungis
ókleifir mönnum. Við þessu eiga
arabar kænskubragð. Þeir bryðja
dauða uxa, asna og fleiri burðardýr
í gróf spað, flytja á vettvang og
leggja nærri klettunum. Sjálfir færa
þeir sig langt frá. Fuglarnir fljúga
ofan og færa kjötið upp í hreiðrin.
Þau valda ekki þvílíkum þunga og
falla til jarðar. Í því koma arabarnir
og tína þau. Þannig er kanil safnað
og hefur flust með þeim til annarra
landa.“
Landafundirnir miklu
Eftir að Evrópumenn hófu siglingar
um öll heimsins höf í leit að nýjum
siglingaleiðum til að versla krydd og
landafundina í vestri varð bylting í
flutningi á plöntum milli heimsálfa.
Þjóðir háðu blóðugar styrjaldir og
engum var þyrmt til að ná yfirráðum
yfir landi þar sem krydd óx eða þá
að hægt var að rækta ábatasamar
nytjaplöntur.
Saga viðskipta með múskat er til
dæmis blóði drifin og ásókn í kryddið
og hagnaðurinn sem því fylgdi leiddi
til þjóðarmorðs á Banda-eyjum árið
1621. Hollendingar útrýmdu inn-
fæddum til að ná yfirráðum yfir
ræktun og verslun með múskat.
Seinna gerðu Hollendingar landa-
skipti við Breta. Hollendingar fengu
eyjuna Run í Banda-eyjaklasanum
en Bretar Manhattan-eyju í Norður-
Ameríku eða Nýju Amsterdam í
staðinn.
Blóð, sviti og uppreisn
Í bók, sem kallast Ferðir John
Manderville frá 1350 og talið er
að sé flæmsk að uppruna, lýsir höf-
undur ferðum sínum, sönnum og
lognum. Hann segir meðal annars
frá Einfætlingalandi og undursam-
legu tré sem vex á Indlandi og ber
smávaxin lömb á greinaendunum.
Eftir því sem lömbin vaxa sveigj-
ast greinar trjánna nær jörðinni
og þannig geta lömbin bitið gras
sem vex í kringum þau. Fullvaxin
brotna lömbin af greinunum og það
er af þeim sem rúin er bómull.
Reyndar er það svo að líklega
hefur engin planta í veröldinni
valdið jafnmörgum eins miklum
þjáningum og valdið dauða jafn-
margra og bómull. Upphaf iðn-
byltingarinnar er í textíliðnaði og
fyrstu alvöru verksmiðjurnar voru
reistar í borginni Manchester á
Bretlandseyjum og var borgin um
tíma uppnefnd Cottonopolis.
Þrælaverslun frá Afríku til Banda-
ríkjanna, aðallega suðurríkjanna, jókst
gríðarlega með aukinni bómullar-
ræktun en lengi var megnið af upp-
skerunni flutt til Bretlands til vinnslu.
Þegar mest var, árið 1855, voru um 3,2
milljónir þræla við bómullartínslu í
suðurríkjum Bandaríkjanna.
Bómullarverksmiðjurnar á
Bretlandi voru lítið annað en þrælk-
unarbúðir þar sem börn niður í fimm
ára aldur voru látin vinna allt upp í
sextán tíma á sólarhring sex daga
vikunnar. Til eru hræðilegar lýs-
ingar á aðbúnaði og meðferð fólks
sem starfaði við slíkar verksmiðjur
og vitað að fátækir foreldrar seldu
börnin sín til vinnu í verksmiðjun-
um. Lífshorfur barna og fullorðinna
sem störfuðu í verksmiðjunum voru
tvö til þrjú ár og flestir létust vegna
meina tengdum öndunarvegi. Í
læknaskýrslum er sagt frá því að
fólk hósti upp úr sér heilu bómullar-
boltunum, rauðum og svörtum af
blóði.
Á Indlandi olli yfirtaka Breta á
aldagamalli bómullarhefð gríðar-
legum þjáningum þegar Indverjum
var bannað að vinna úr bómull. Árið
1920 hrinti Mahatma Gandhi af stað
aðgerð sem fólst í því að fá Indverja
til að sniðganga breskar afurðir sem
unnar voru úr indverskri bómull.
Gandhi hvatti þjóðina til að spinna
sinn eigin bómullarþráð og vefa sín
eigin klæði. Hann settist sjálfur við
spunahjólið og hóf friðsamlega upp-
reisn gegn breskum yfirráðum sem
leiddi til þess að Indland varð sjálf-
stætt ríki að nýju árið 1947.
Eftirlýstur í 124 ár
fyrir smygl á fræjum
Náttúrulegt útbreiðslusvæði gúmmí-
trjáa er í norðurhluta Suður-Ameríku,
frá Brasilíu norður til Venesúela og í
Kólumbíu, Perú og Bólivíu.
Samhliða því að bifreiðar urðu
almenningseign varð gúmmí eitt eft-
irsóttasta efni í heimi. Landeigendur
í Brasilíu kepptust um að rækta
gúmmítré og gríðarleg auðæfi söfn-
uðust á þeirra hendur á meðan inn-
fæddir, sem var smalað saman eins
og skepnum til að vinna við ræktun-
ina, fengu ekkert fyrir sinn snúð. Við
upphaf ræktunar á einni gúmmíplan-
tekru í Brasilíu voru 50.000 þrælar
en þegar ræktuninni var hætt voru
8.000 enn á lífi.
Stjórnvöld í Brasilíu reyndu allt
hvað þau gátu til að halda gúmmí-
trjáræktun fyrir sig og bönnuðu
útflutning á lifandi gúmmítrjám og
fræjum. Þvert á bann stjórnvalda
tókst breskum landeiganda, Henry
Wickham, að senda 70.000 fræ til
Kew-grasagarðsins í Bretlandi árið
1876. Garðyrkjumönnunum við
Kew tókst að láta 5% fræjanna spíra
og eru plönturnar sem upp komu
undirstaða gúmmítrjáaræktunar í
heiminum í dag. Langmest af nátt-
úrulegu gúmmíi í dag er framleitt
í Asíu.
Stjórnvöld í Brasilíu urðu æf
þegar upp komst um smyglið og
Wickhan var á lista yfir mest eft-
irlýstu menn þar í landi fram undir
aldamótin 2000.
Mest ræktuðu plönturnar
Hveiti, maís og hrísgrjón eru þrjár
helstu nytjaplöntur heims ræktaðar
til manneldis og áætlað að þær sjái
mannkyninu fyrir um 60% allra
þeirra hitaeininga sem það neytir.
Aðrar mikilvægar matjurtir eru kar-
töflur, soja, kassava-rót og ýmsar
tegundir af baunum
Hveiti er upprunnið í Austur-
löndum nær, Tyrklandi og löndum
frjósama hálfmánans. Talið er að
ræktun þess nái allt aftur til 9.600
fyrir Krist. Ræktunarárið 2019 til
2020 var heimsframleiðsla á hveiti
áætluð rúm 765 milljón tonn.
Áætluð heimsframleiðsla á maís
dróst saman 2019 til 2020 frá 2018
til 2019 úr 1,124 milljónum tonna í
1108 milljón tonn samkvæmt tölum
bandaríska landbúnaðarráðuneyt-
isins. Bandaríkin eru stærsti fram-
leiðandi maís í heiminum en Kína
er í öðru sæti. Maís er upprunninn í
Mið-Ameríku.
Hrísgrjón hafa líklega fætt fleiri
og í lengri tíma en nokkur önnur
planta. Þau eru gríðarlega mikilvæg
fæða enn í dag og áætlað að einn
fimmti allra hitaeininga sem jarðar-
búar neyta koma úr hrísgrjónum.
Kartöflur og fólksflutningar
Kartöflur eru gott dæmi um plöntu
sem menn hafa dreift víðast um heim
til manneldis. Uppruni kartöflunnar
er í Andesfjöllum í Suður-Ameríku.
Fljótlega eftir að evrópskir land-
könnuðir komu til Ameríku seint
á fimmtándu öld barst kartaflan til
Evrópu. Í fyrstu voru menn tregir til
að leggja sér kartöflur til munns en
það breyttist þegar kornuppskeran
brást.
Á sautjándu öld trúðu menn því
að kartöflur ykju kyngetuna og
læknuðu liðagigt og þá var til siðs
að ganga með hráa kartöflu á sér.
Karlmenn höfðu þær í buxnavasan-
um en konurnar áttu litla útsaumaða
tösku undir kartöfluna sína eða þá að
saumaður var sérstakur vasi á kjóla
þeirra.
Á sinn hátt má segja að tilkoma
kartaflna sé orsökin fyrir mikilli
fólksfjölgun í Evrópu, ekki þó
vegna áhrifa hennar á frjósemina,
heldur fremur því hversu mörg-
um hún bjargaði frá hungurdauða.
Árið 1841 eru íbúar Írlands um átta
milljónir og fátækt gífurleg. Írar
lifðu í orðsins fyllstu merkingu á
kartöflum, það voru kartöflur í öll
mál flesta daga ársins. Írar voru svo
háðir kartöfluneyslu að 1845 þegar
kartöflumygla eyðilagði uppsker-
una varð allsherjarhungursneyð.
Í beinu framhaldi af því hófust
fólksflutningar Íra til Ameríku og
Ástralíu.
Kartöflur voru fyrst ræktaðar á
Íslandi af sænska baróninum F. W.
Hastfer. Baróninn setti þær niður á
Bessastöðum á Álftanesi vorið 1758
og fékk þokkalega uppskeru. Séra
Björn Halldórsson í Sauðlauksdal,
séra Guðlaugur Þorgeirsson í Görðum
á Álftanesi og séra Jón Bjarnason á
Ballará munu svo hafa reynt kartöflu-
rækt árin 1759 og 1760.
Epli eru frá Kasakstan
Epli, súr eða sæt, eru annað dæmi
um plöntu eða plöntuafurð sem hefur
náð alþjóðlegri útbreiðslu. Uppruni
ræktaðra epla er rakinn til villi- eða
skógartegundar sem og finnst villt
í fjalllendi Mið-Asíu, Kasakstan,
Kirgisistan og Tien Shan-héraði í
Kína.
Frá Mið-Asíu breiddust epli út
til austurs og vesturs. Kínverjar og
Rómverjar komust snemma upp á
lagið með að græða greinar af trjám
með eftirsóknarverða ávexti á rætur
trjáa sem báru ekki eins góð aldin
og þannig hófst skipuleg ræktun á
eplum.
Rómverjar höfðu með sér epli
og perur í landvinningaherferð
sinni til Bretlandseyja. Hinrik VIII
Bretakonungur, sem var upp 1491
til 1547, var svo hrifinn af eplum að
hann skipaði ávaxtaræktargarðyrkju-
manni sínum að safna á einn stað í
Kent sem flestum eplayrkjum heims.
Vinsældir eplaræktunar eru sífellt
að aukast og yrki í ræktun skipta
þúsundum og í dag er farið að rækta
þau á Íslandi þótt það sé í smáum stíl
enn sem komið er.
Einnig er vert að minna á að
kaffi er ekki upprunnið í Brasilíu,
það kemur frá Eþíópíu.
Eru plöntur að rækta menn?
Afleiðing flutninga plantna milli
staða og heimsálfa er sú að í dag
eru ræktaðar nytjaplöntur af ein-
hverju tagi á hverju byggðu bóli í
heiminum, hvort sem er skrautjurt,
matjurt, tré til skógræktar eða pott-
arlanta, sem flutt er að annars staðar
frá í heiminum.
Notagildi mannsins fyrir
útbreiðslu plantna í heiminum er
svo mikið að ætla mætti að plöntur
séu að rækta menn. Í staðinn fyrir
að auka útbreiðslusvæði plantnanna
fær mannkynið súrefni og mat en
að lokum er því svo breytt í áburð
sem plönturnar nýta sér.
Hrísgrjón hafa líklega fætt fleiri manneskjur og í lengri tíma en nokkur önnur planta.
Helstu hveitiræktarsvæði heims.
Kornvinnsla, plæging og trjáfelling
í Egyptalandi til forna samkvæmt
veggmynd sem fannst í grafhýsi frá
15. öld fyrir Krist.
Nýtingarhlutfall lands til landbúnaðar er misjafnt eftir heimsálfum og löndum.
Mynd / ourworldindata.org/land-use