Bændablaðið - 17.12.2020, Blaðsíða 61

Bændablaðið | Fimmtudagur 17. desember 2020 61
„Vísur og ljóð Káins eiga ekki
síður erindi við okkur núna en
þegar kveðskapurinn varð til á
sínum tíma. Gáskinn í ljóðunum
var aðferð skáldsins til að hemja
skuggabaldur í sál hans. Og er
það ekki einmitt húmor sem við
þörfnumst í baráttu okkar við
COVID sem hótar ekki aðeins
líkamlegri heilsu okkar held-
ur einnig hinni andlegu? Og þá
er gott að eiga Káin,“ segir Jón
Hjaltason sagnfræðingur sem
skrifað hefur ævisögu skáldsins
Kristjáns Níelsar Jónssonar, sem
betur er þekktur sem Káinn.
Bókin er mikil að umfangi, 370
blaðsíður og prýdd ljósmyndum en
höfundur leitaði víða
fanga við efnisöflun
við bókaskrifin.
Verkamaður alla ævi
Kristján Níels var
Akureyringur, Eyfirð­
ingur, skáld og verka­
maður, segir Jón um
viðfangsefni sitt en
hann hefur sinnt þessu
verkefni undanfarin
þrjú ár.
„Ég held að þetta
sé fyrsta ævisagan á
íslensku um einstak­
ling sem var verkamað­
ur alla sína ævi. Káinn
fæddist á Akureyri
og ólst þar upp og
í sveitinni handan
Eyjafjarðarár, meðal
annars í Garðsárdal.
Nítján ára gamall flutt­
ist hann vestur um haf
og bjó fyrst í Winnipeg
en lengst af í Norður­
Dakóta og þar andaðist
hann haustið 1936,“
segir Jón.
Hann bætir við að áhugi fyrir
þessu eyfirska skáldi hafi lengi verið
til staðar hjá sér. „Mig langaði til að
kynnast betur manninum sem var svo
laginn við að lauma skilaboðum inn
í ljóðin sín,“ segir hann og bendir á
þessa vísu:
Hugfast sveinar hafi það,
helst á leynifundum,
ýmsa greinir á um, hvað
orðin meina stundum.
Enginn sérstakur bardagamaður
Jón kveðst einnig hafa um langt
skeið haft áhuga fyrir sögu Vestur­
Íslendinga; „og það fór eins og mig
grunaði, Káinn gaf mér skemmti­
legt sjónarhorn á líf Íslendinga fyrir
vestan.“
Jón segir hann ekki hafa verið
neinn sérstakan bardagamann en
hann hafi fylgst vel með og lagði
til málanna þegar þrefgjarnir land­
ar hans fóru í hár saman. En það
voru tvíræðar vísur sem frá skáldinu
komu og menn lengi á báðum áttum
um hvernig ætti að taka þeim.
Óviljandi aldrei laug,
oft við Bakkus riðinn;
af flestum, sem að fælast spaug,
fremur illa liðinn.
Svo fór að lokum að kveðskapur
Káins sló í gegn, bæði vestra og
heima á Íslandi og einkum þá og sér
í lagi fyrir kímnina sem í vísum hans
mátti finna.
Stundum var ég seinn til svara
og seinn á fæti,
en það voru engin látalæti
að láta fólkið gráta af kæti.
Fremur þungur á bárunni
– í það minnsta allsgáður
Þó svo að vísur Káins hafi þótt
skemmtilegar og tvíræðar segir Jón
undarlegt nokk að sjálfur hafi hann
verið fremur þungur á bárunni, í það
minnsta allsgáður. Það sé enda ekki
tilviljun að hann orti: Að sjá mig að­
eins ófullan / enginn maður sér mig.
„Káinn varð annar maður um
leið og hann var búinn að fá sér í
aðra tána. Það hefur þó flögrað að
mér hvort hann hafi ef til vill gert
meira úr drykkjuskap sínum en efni
stóðu til. Það vekur að minnsta kosti
athygli að hann bjó helming ævinnar
í ríki þar sem var algert áfengisbann
– sem auðvitað leiddi til lögbrota sem
Káinn var ekki alveg saklaus af en
grínaðist með þegar hann var leiddur
fyrir dómara út af áfengislagabroti,“
segir Jón.
Káin var alla tíð ókvæntur og
aldrei kennt barna, en Jón segir hann
lengi hafa verið vinnumann hjá ekkj­
unni Önnu Geir, ættaðri úr Hrútafirði,
og á milli þeirra hafi verið sterkur
þráður og velti hann honum töluvert
fyrir sér í bókinni.
„Þau lifðu mikla sorg saman en
líka gleði og um Önnu sagði Káinn i
minningarljóði sem fannst eftir andlát
hans:
Og þegar að veturinn víkur
á braut
og vorfuglar kveða sín ljóð
og blómin sig vefja um brekkur
og laut,
ég bý um þig, elskan mín góð.
Fyrst og fremst kímniskáld
Jón segist fúslega viðurkenna að
hann geri ekki minnstu tilraun
til að greina ljóð Káins eftir
bragarháttum í bók sinni né öðru
því sem lýtur að reglum kveð­
skapar.
„Í mínum augum eru þau
heimild um ævi skáldsins og
þannig nota ég þau til að varpa
ljósi á Káin og samfélagið sem
hann þreifst í. Hann var fyrst og
fremst kímniskáld og orti ekki til að
reita menn til reiði heldur frekar til að
beina sjónum landa sinna að því skop­
lega sem varð þeim að sundurþykkju.
Þó kom fyrir að hann gerðist grimmur.
Til dæmis þegar séra Magnús Jónsson,
seinna alþingismaður og ráðherra,
gaf út smáritið Vestan um haf og fór
ófögrum orðum um Vestur­Íslendinga.
Þá sagði Káinn:
„Þeir halda að fjandinn hafi sent
þig hingað vestur.“
Káinn hafi þó oftar verið á nótum sem
þessum:
Man ég tvennt sem mér var kennt
á Fróni
og minnkun ekki þótti þá:
það var að drekka og fljúgast á.
„Það var svo eftir skáldinu,“ segir Jón,
„Að rugla í okkur með fæðingarár
sitt og er ekki óalgengt að menn villist
á réttu ártali. Árið 1935 fagnaði Káinn
75 ára afmæli sínu sem hefur orðið til
þess að jafnvel á opinberum stöðum
er hann sagður fæddur 1860 en rétt
fæðingarár er 1859. En er þetta ekki
í anda skáldsins sem orti:
Af því get ég enn mig stært
að engu breytt er hér;
ekkert hefi ég af öðrum lært
og enginn neitt af mér.
/MÞÞ
Opið alla daga fram að jólum HLÝJ
AR JÓLAGJAFIR
Verslun | Snorrabraut 56, 105 Reykjavík | 588 0488 | Vefverslun á Feldur.is
BÆKUR& MENNING
Jón Hjaltason sagnfræðingur skrifaði ævisögu Káins:
Beindi sjónum landa sinna að því skoplega
sem varð þeim að sundurþykkju
Hérna eru þeir Káinn og Stephan G. Stephansson standandi, á milli þeirra
situr Jónas Hall, mikill vinur beggja.
Höfundurinn Jón Hjaltason við
lágmynd sem er afsteypa af
lágmynd Káins á minnisvarða
hans í Þingvallakirkjugarði í
Norður-Dakóta. Vinir og ættingar
Káins vestanhafs með Sunnu
Furstenau í fararbroddi gáfu
afsteypuna. Akureyrarbær sá
um að reisa minnisvarðann um
Káin árið 2017 og stendur hann í
Fjörunni, fram undan lóðinni þar
sem áður stóð húsið sem Kristján
Níels fæddist í við Aðalstræti 74.